XX ЯСРДЯ ТАЛЫШ МИЛЛИ ЩЯРЯКАТЫНЫН ТАРИХИ МЦГЯДДАРАТЫ
Главная страница. напишите нам
ДЯДЯЛИ

XX ЯСРДЯ ТАЛЫШ МИЛЛИ ЩЯРЯКАТЫНЫН
ТАРИХИ МЦГЯДДАРАТЫ
(ПОЛИТОЛОЪИ ТЯЩЛИЛ)
XX яср... Атом ясри вя атомун эцжц щесабына милйонларын гырылмасы яср. Дящ-шятли жащан мцщарибяляри ясри вя мющтяшям сцлщ сазишляри ясри. Динж, гайьысыз, сакит, тяминатлы щяйат уьрунда мцбаризя ясри вя Йер кцрясини чульалайан дярин на-ращатлыглар ясри. Нящянэ империйаларын даьылмасы ясри вя онларын йериндя бюйц-клцкичикли йени-йени империйаларын йаранмасы ясри. Бяшяриййятя лякя эятирян мцстямлякячилик кими гейри-инсани бир системин даьылмасы ясри вя йени-йени кичик мцстямлякялярин тяшяккцл тапмасы ясри. Инсан щцгуглары уьрунда мцбаризя ясри вя дцнйанын мцхтялиф эушяляриндя айры-айры инсанларын вя щятта, бцтюв халгларын щцгугларынын кцтляви шякилдя тапданмасы ясри. Миллятлярин ойанышы, йени-йени милли дювлятлярин йаранмасы ясри вя чохсайлы халгларын кюлялик зянжириндя галма-сы ясри. Милли юзцнцдярк, юзцнягайыдыш ясри вя гара гцввялярин она гаршы амансыз мцбаризяси ясри. Дцнйа халглары арасында цнсиййяти асанлашдырмаг мягсядиля йени-йени дцнйа дилляринин йарадылмасы ясри вя дцнйанын мцхтялиф эушяляриндя чохсай-лы халгларын юз ана дилиндя йазыб-охумаг имканындан мящрум олмасы ясри. Халгла-рын тяряггиси ясри вя кцтляви эеносид вя депортасийалар ясри. Эцж ясри вя эцжсцзляр ясри. Ядалят ясри вя ядалятсизлик ясри. Паклыг, тямизлик ясри вя позьунлуг ясри. Щу-манизм ясри вя гейри-инсани сийаси реъимляр ясри. Мянявиййат ясри вя мянявиййат-сызлыг ясри. Яхлаг ясри вя яхлагсызлыг ясри. Мядяниййят ясри вя мядяниййятсизлик ясри. Ингилаблар ясри вя иртижалар ясри. Елми-техники тярягги ясри вя милйонларла инсанын тящсилдян вя тяряггидян кянар галмасы ясри. Тякамцл ясри вя тяняззцл ясри. Бяшяри зиддиййятлярин вя сойуг мцщарибянин арадан галдырылмасы ясри вя йени-йени зиддиййятлярин мейдана чыхмасы ясри. Тцкянмяз имканлар ясри вя эюрцнмямиш йох-суллуг ясри. Саьламлыг ясри вя кцтляви епидемийалар, йени-йени хястяликлярин мейда-на чыхмасы ясри. Динин тяряггиси, динсизлийин арадан галдырылмасы ясри вя йени-йени йаланчы «пейьямбярлярин» мейдана чыхмасы ясри. Дащиляр ясри вя аьылсызлар ясри. Ишыг ясри вя зцлмят ясри. Информасийа ясри вя информасийасызлыг ясри...
Бир сюзля, ХХ ясрин бцтцн тарихи «жащиллик вя жащилиййят тарихидир»! Инсанлар Аллащын йаратдыьы щядсиз немятляр вя эюрцнмямиш имканлар мцгабилиндя, Йарада-нын йолуну азмыш вя юз ямялляри иля щяр эцн вя щяр саат Гийамят эцнцнцн йахын-лашмасыны даща да сцрятляндирмишляр! Эцман галыр йалныз Сащибяззамана!!!
Чохлары беля эцман едирдиляр ки, Авропада милли дювлятлярин йаранмасы просеси ясасян XIX ясрдя баша чатмышдыр. Лакин нювбяти дяфя тарих сцбут етди ки, инсан-лар юз гянаятляриндя вя прогнозларында йанылырлар. XX яср милли щярякатын вя милли дювлятлярин йаранмасынын йени вя мющтяшям, ейни заманда чох зиддиййятли бир просесини бяшяриййятя бяхш етди.
Чохминиллик тарихи вя бянзярсиз мядяниййяти, бунунла беля, уьурсуз бир талейи олан талыш халгынын талейиня мящз беля бир зиддиййятли бир зяманядя юз милли азадлыьы уьрунда мцбаризяйя галхмаг йазылды.

I МЯРЩЯЛЯ. ЙАРАНЫШ
XX ясрин яввялляриндя бяшяриййят Аврасийа материкиндя чохйцзиллик тарихи олан вя дцнйа тарихиндя щяр бири бу вя йа башга сявиййядя апарыжы рол ойнайан дюрд мющтяшям империйа-нын – Русийада – Романовлар, Алманийада – Щабсбурглар, Австрийа-Мажарыстанда – Щощенсол-лерляр сцлалясинин вя Османлы империйасынын тягрибян ейни вахтда даьылмасынын шащиди олду. Бу империйаларын дюрдцнцн дя даьылмасы планлары, фикримизжя, бир мяркяздя щазыр-ланмыш, бу просес щямин мяркяздян дя малиййяляшдирилмишди. Планларын мцяллифляри вя он-лары малиййяляшдирянляр чох эюзял билирдиляр ки, нятижядя йцзлярля миллят вя халг талейин ющдясиня бурахылажаг, бундан истифадя едяряк о адамлар чох мящарятля буланыг суда балыг тутмагла мяшьул олажаглар. Щямин халгларын талейи бу заман щеч кими марагландырмыр вя на-ращат етмирди.
Бу нящянэ йени «Нущ туфанынын» цмуми ахарына бурахылмыш халгларын сырасында йени дюврцн тарихиня юз адыны ляйагятля йазан, азадлыг байраьыны йцксяк тутан халглардан бири дя Талыш халгы олду! Русийа империйасы даьылдыгдан сонра Талыш торпаьы милли азадлыг мцба-ризяси аловуна бцрцндц. Бу алов 1919-жу илдя Ланкон (Лянкяран) шящяриндя йени бир гурумун – Муьан Совет республикасы ады алтында ХХ ясрдя илк Талыш дювлятинин йаранмасы иля нятижя-лянди.
Тарихи ядябиййатда вя мятбуатда бу щадисянин тарихи бахымдан кифайят гядяр ишыгланды-рылдыьыны нязяря алараг, биз бурада онун политолоъи сяжиййясини вермяйя чалышажаьыг.

ТАРИХИ ЯЩЯМИЙЙЯТИ

Жями бир нечя ай юмцр сцрмясиня бахмайараг, Муьан Совет республикасынын ян бюйцк хидмя-ти ондан ибарят олду ки, о, талыш халгыны узунмцддятли гяфлят йухусундан ойатды, онун милли вя сийаси шцурунун вя юзцнцдяркинин йцксялмясиня тякан верди. Даща конкрет десяк – Муьан Совет республикасы ХХ ясрдя Талыш милли щярякатынын, Талыш дювлятчилийини бярпа етмяк, мцстягил Талыш дювляти гурмаг уьрунда цмумхалг мцбаризясинин башланьыжыны гойду. О бцтцн талышлара бир даща хатырлатды ки, онлар гядим Мядо вя Атропатена дювлятинин вя сивилиза-сийасынын варисляридир. Бу бахымдан, щямин щадися ХХ ясрдя талышларын сийаси мцбаризяси-нин илк вя юнямли нцмуняси олду! Бу – ЙАРАНЫШ демяк иди, талыш милли щярякатынын ЙАРАНЫШЫ!
Бцтцн бунлар илк нювбядя щярякатын мягсяд вя вязифяляриндя юз яксини тапмышды.

МЯГСЯД ВЯ ВЯЗИФЯЛЯРИ

Артыг гейд етдийимиз кими, Русийа империйасы даьылдыгдан сонра Талышда баш галдыран халг щярякатынын БАШЛЫЖА МЯГСЯДИ – ТАЛЫШ ДЮВЛЯТЧИЛИЙИНИ БЯРПА ЕТМЯК, МЦСТЯГИЛ ТАЛЫШ ДЮВЛЯТИ ЙАРАТМАГ ИДИ!
Хцсусиля совет дюврцнцн бир сыра тядгигатчылары, заманын цмуми рущуна уйьун щярякят едяряк, Муьан Совет республикасынын гурулмасыны щяля чар Русийасы дюврцндя Талыш мащалына кючцрцлмцш русларын Талышы мцсават Азярбайжанын-дан айырмаг вя ону Русийанын тяркибиндя сахламаг истяйи вя факты кими гиймят-ляндирмяйя чалышырдылар. Шцбщясиз, бундан мягсяд яслиндя талыш халгынын милли щярякатынын йаранмасы фактыны инкар етмяк, тарихи щягигяти юрт-басдыр етмяк иди.
Ялбяття, биз инкар етмирик ки, щямин щярякатда руслар фяал иштирак етмиш вя онларын бир чоху бу щадисяляр заманы юз жаныны гурбан вермяли олмушду. Щади-сялярин эедишиндя онларын Совет Русийасына мцражият етмяси, шцбщясиз, ондан мадди вя мяняви кюмяк истямякдян башга бир шей ола билмязди. Чцнки, биринжиси, Русийа иля цмуми сярщядляри олмайан, онун яразисиндян чох-чох узагларда йерля-шян Талышын эуйа Русийа тяркибиндя галмаг истяйи эеожоьрафи жящятдян мцмкцн дейилди. Икинжиси, Совет Русийасы формал олараг мювжуд олса да, щямин дюврдя вятяндаш мцщарибяси вя харижи щярби мцдахилянин зярбяляри алтында щяр ан мящв олмаг тящлцкяси алтында олан, сярщядляри вя яразиси дягиг билинмяйян бир дювлятин тяркибиня гатылмаг истяйи щеч вяжщля жидди сийаси аддым щесаб олуна билмязди!
Буна эюря дя илк эцндян щярякатын мящз йухарыда гейд етдийимиз мягсяди юз гаршысына гоймасы щеч кимдя шцбщя доьурмамалыдыр.
Талыш Милли щярякаты баш галдыран эцндян юз бейнялмилял вя чохмиллятли ха-рактери иля сечилмиш, вя юз гаршысына тякжя талышлары дейил, бюлэядя йашайан бцтцн халглары – талышлары, азяри тцрклярини, руслары вя б. азад етмяк мягсядини гоймушду. Йени гурулан республиканын Талыш дейил, мящз Муьан республикасы ад-ландырылмасы мящз бу мягсяддян хябяр вермирми?! Эянж республика щямин халгла-ры щям кечмиш рус империйасынын, щям дя мцсават Бакысынын милли вя сосиал зцлмцндян азад етмяли иди. Буна эюря дя щямин халгларыын нцмайяндяляри бу щя-рякатда бирэя иштирак едирдиляр. Республиканын дахилиндя («бешинжи колонна») вя харижиндя мцсаватчыларын вя деникинчилярин она гаршы амансыз мцбаризяси вя мцщарибяси дедикляримизи бир даща сцбут етмирми?! Ялавя олараг ону да гейд етмя-лийик ки, МСР-ин тарихини якс етдирян сянядлярин индийядяк КГБ архивляриндя сах-ланмасы вя онларын халгдан вя дцнйа ижтимаиййятиндян эизлядилмяси факты мящз бу мягсядя хидмят едир!
Йенижя тяшяккцл тапмыш талыш милли щярякатынын мягсяд вя вязифяляри онун щярякятверижи гцввяляриндя юзцнц бир даща айдын эюстярир.

ЩЯРЯКЯТВЕРИЖИ ГЦВВЯЛЯРИ

Артыг гейд етдийимиз кими, Муьан Совет республикасынын гурулмасы уьрунда мцбаризядя бир вахтлар Талыша кючцрцлмцш рус ящалиси фяал иштирак едирди. Би-лаваситя мяркязи Русийа иля ялагяляринин олмасы, щярякат иштиракчыларынын бир чохунун Русийанын сянайе мяркязляриндя ишлямяси вя тящсил алмасы, ингилаби мцбаризя тяжрцбясинин олмасы, сийаси шцур вя фяаллыг сявиййясинин нисбятян йцксяк олмасы вя и. а. буну шяртляндирирди. Бу мянада, билаваситя Ланкон шящя-риндя вя Муьанда русдилли ящалинин щярякатда эениш иштирак етмяси данылмаз фактдыр.
Бунунла беля, биринжиси, бу щярякат тякжя Ланкон шящярини вя Муьаны дейил, бцтювлцкдя Талыш мащалыны ящатя етмишди. Щятта, Ланконун юзцндя дя Ширяли Ахундов, Аьа Мяммядов, Яли Мяммядов, Баламяммяд Абдулла оьлу вя онларла башга-лары бу щярякатда йалныз сырави цзв кими дейил, мящз онун билаваситя рящбярляри кими иштирак едирдиляр. Бундан ялавя, Ланконун кяндляриндя, Масаллыда, Осторода, Лерикдя, Йардымлыда вя с. йерлярдя демяк олар бцтцн халг азадлыг уьрунда саваша галхмышды. Талышын аз гала щяр бир обасында Шащверян кими иэид оьланлар щя-мин мцбаризяйя башчылыг едир вя бунунла да онун цмумхалг вя милли характерини мцяййян едирдиляр. Беля олмасайды, онда 1919-жу ил апрелин 25-дян ийулун 28-дяк юмцр сцрмцш вя мювжуд олдуьу мцддятдя бир сыра сосиал-игтисади вя сийаси тяд-бирляр щяйата кечирмяйя, щятта, сиккя пуллар бурахмаьа наил олмуш эянж республи-ка истяр деникинчилярин, истярся дя мцсаватчыларын юлцм-дирим мцбаризяси гар-шысында таб эятиря билярдими?! Ялбяття, йох!
Бу дювр талыш милли щярякаты сосиал, сийаси вя милли бахымдан йекжинс дейил-ди. О ян мцхтялиф ящали тябягялярини – садя кяндлиляри, сяняткарлары, фящляляри, щярбчиляри вя зийалалары ящатя едирди. Щямин шяхслярин бир чоху азадлыг сава-шында юз щяйатыны гурбан верди, галанлары ися сонралар талыш халгынын мцбари-зясини давам етдирди………

МЦБАРИЗЯ ВАСИТЯЛЯРИ ВЯ ЦСУЛЛАРЫ

Талыш милли щярякатынын бу дюврцндя ингилаби мцбаризянин легал вя гейри-легал, динж вя силащлы васитяляринин демяк олар щамысындан истифадя олунурду. Билаваситя мяркяздя – Ланконда ящали арасында эениш сийаси тяблиьат вя тяшвигат иши апарылыр, онун тяшкилатланмасы просеси щяйата кечирилирди. РСД(ф)П-нин, «Щцммят» партийасынын Ланкон комитяляри, Ланконда йарадылан «Цмид» эянжляр тяшкилаты вя диэяр жямиййятляр щяряката мцтяшяккил характер вермяк вя ону дцзэцн истигамятляндирмяк йолунда фяал иш апарырдылар. Кянд йерляриндя мцба-ризя ясасян «гачагчылыг» ады алтында апарылыр вя силащлы характер дашыйырды. Тамамиля динж вя ишыглы мягсядляри юз гаршысына гойан цмумхалг щярякаты, МСР-ы гурулдугдан сонра деникинчиляря вя мцсаватчылара гаршы мцщарибяляр апармаг мяжбуриййяти гаршысында галды.

ТАРИХИ ЙЕКУНЛАРЫ

Тарихян гыса мцддят юмцр сцрмясиня бахмайараг, Муьан Совет республикасы истяр бцтювлцкдя Азярбайжанын, истярся дя Талыш халгынын тарихиндя силинмяз из гой-ду. Билаваситя бу республиканын тясири ондан ибарят олду ки, Азярбайжанда гурулан совет щакимиййяти узун илляр талыш халгынын милли щцгугларыны ачыг-ачыьына тапдаламаьа жясарят етмяди. Совет щакимиййятинин илк дюврляриндя талышлар юз ана дилиндя йазыб-охумаг имканы ялдя етдиляр. Талыш дилиндя мяктябляр ачылды – халгын маарифлянмяси цчцн шяраит йаранды.
Лакин МСР-ин билаваситя йекуну тякжя бундан ибарят олмады. Ланкон шящяринин баш мейданында атылан топларын сяси щядяр эетмяди. Бу топ сясляри Зцлфцгар Ящ-мядзоданы вя онларла диэяр талыш зийалысыны ойатдылар, онлар ися юз нювбясин-дя ХХ ясрдя талыш милли щярякатыны йцксякляря галдырдылар…. ХХ яср талыш мил-ли щярякатында «Маарифлянмя дюврц» башланды…

Hosted by uCoz