ХХ ЯСРДЯ ТАЛЫШ МИЛЛИ ЩЯРЯКАТЫНЫН ТАРИХИ МЦГЯДДАРАТЫ
ГАЗЕТА "ТОЛЫШ" Главная страница. напишите нам
II МЯРЩЯЛЯ: МААРИФЛЯНМЯ

ДЯДЯЛИ




«Дайанмадан юз сийаси ифласына доьру йуварланмагда олан халгын талейини анжаг дащи хилас едя биляр»
ЩЕЭЕЛ



Шура щюкумяти йарадылмасынын архасында щансы гцввялярин дурмасындан, онларын щансы ниййяти эцддцйцндян асылы олмайараг, йени щакимиййятин тяшяккцл тапмасы халгларын кцтляви ойанышы вя юзцнцдярки иля мцшаийят олунурду. Бу щюкумятин идеолоъи рящбярляри вя функсионерляри айдын дярк едирдиляр ки, кцтляви савадсызлаьын щюкм сцрдцйц, жящалят вя йохсуллуьун щаким олдуьу бир жямиййятдя щеч бир харижи гцввянин кюмяйи дцнйанын бу 1/6 щиссясини тяшкил едян юлкядя дювлят гурмаг вя онун сабитлийини тямин етмяк цчцн кифайят етмяйяжякдир. Силащлы чеврилишин архасында дуран гцввяляри, онларын ясл мягсядини вя ниййятини юрт-басдыр етмяк, юзляринин ися няйяся гадир олдугларыны практикада сцбут етмяк мягамы эялиб йетишмишди…..
Бяшяриййят артыг юз йени тарихинин ХХ ясрини йашайырды. Инсан-лыьын бу йени ясрдя тамамиля башга ясаслар цзяриндя вя йени темпля инкишаф едяжяйи артыг шцбщя доьурмурду. Щавадан елм вя техника гохусу эялирди. Бунун цчцн тяляб олунан реал интеллектуал зямин дцнйада артыг йарадылмыш, бцтцн лазым олан кяшфляр вя ихтиралар мцтяхяссислярин истифадясиня верилмишди. Биржя галырды онлардан бажарыгла вя аьылла, бяшяриййятин тяряггиси наминя истифадя етмяк, онлары практикада – игтисадиййатда вя сосиал щяйатын диэяр сащяляриндя тятбиг етмяк.
Дцнйанын бир сыра габагжыл дювлятляри буну айдын дярк едяряк, елмя вя маарифя доьру кяскин дюнцш етмяйя, фундаментал елми тядгигатларын малиййяляшдирилмясиня диггяти артырмаьа башламышдылар.
Йенижя гурулан Шура щюкумятиня рящбярлик едян шяхсляр арасында бу жцр (щамысы йцксяк савада вя тящсиля малик олмаса да) аьыллы вя заманын нябзини тута билян шяхсляр аз дейилди. Буна эюря дя эянж республика вятяндаш мцщарибяси вя харижи щярби мцдахиляни юз хейриня баша чатдырыб, гяддини аз-чох дцзялдян кими, эениш йарадыжылыг йолуна гядям гойду.
Юлкя вятяндашларынын юзляри дя узун сцрян амансыз вя даьыдыжы мцщарибялярдян йорулмуш вя сяфил-сярэярдан щяйат сцрмякдян безмишдиляр. Онлара йени жязбедижи, дейярдим, башэижялляндирижи мющтяшям програмлар тягдим етмяк тяляб олунурду.
Шура щюкумятинин илк илляриндя ишляниб щазырланмыш вя щяйата кечирилмяйя башланмыш ГОЕЛРО, Йени игтисади сийасят (НЕП) вя и. а. бу мянада, заманын щямин тялябляриня щюкумятин юзцнямяхсус жавабы иди.
Лакин ящалини савадландырмадан, маарифляндирмядян, кцтляви са-вадсызлыьы арадан галдырмадан щямин планларын щавадан асылы вязиййятдя галан иллцзийа олажаьы эцн кими айдын иди.
1923-жц илдя «Савадсызлыьын ляьви» шцары алтында Совет щюкумятинин бцтцн яразисиндя кцтляви цмумхалг щярякаты башланды. Гыса мцддятя дя олса азадлыг шярбятини дадмыш, нисбятян мцстягиллик ялдя етмиш йцзлярля халгларын нцмайяндяляри бюйцк бир щявясля бу щяряката гошулду. Беляликля, эениш маарифлянмя дюврц башланды…..
Тябии ки, талышлар бу щярякатдан кянарда гала билмяздиляр. Йаддашларындан милли азадлыг мцбаризясинин ажы нятижяляри щяля си-линмяйян, онун юз мягсядиня наил ола билмямясинин щягиги сябяблярини айдын дярк едян габагжыл талыш зийалылары, щямин мцбаризяни эяляжякдя даща инамла вя йени зямин ясасында давам етдирмяк, ону гялябя иля баша вурмаг цчцн савадлы вя тящсилли милли кадрларын щазырланмасы вя халгын маарифлянмяси ишиня фяал гошулдулар. Онларын билаваситя сяйи вя ямяйи сайясиндя гыса мцддят ярзиндя Талыш дийарынын щяр йериндя милли мяктябляр вя савадсызлыьын ляьви курслары тяшкил олунду. Бир нечя ил ярзиндя эюрцлмцш ишляр тезликля талыш дилиндя тящсиля кечмяк, доьма дилимиздя мяктябляр ачмаьа зямин йаратды.
Беляликля, Шура щюкумятинин савадсызлыьын ляьви вя ящалинин кцтляви маарифлянмяси сащясиндя щяйата кечирдийи тядбирляр Талыш милли щярякатынын нювбяти мярщяляси цчцн ялверишли сосиал база олду.
Лакин жидди вя етибарлы СИЙАСИ зямин вя тяминат олмадан, айдындыр ки, щямин щярякатын формалашмасы вя ирялийя доьру щярякяти мцмкцн дейилди.
Совет адамлары, хцсусиля габагжыл зийалылар йени гурулан реъимин милли-дювлят гурулушу, юлкядя милли мцнасибятляр вя империйайа дахил олан миллятлярин эяляжяк талейи щаггында 1920-1922-жи ил-лярдя чох бюйцк ещтирас вя чыльынлыгла давам етмиш мцзакиряляри вя мцбащисяляри, Сталинин миллиййятляр мясялясиня аид планларыны щяля унутмамышдылар. Халгларын милли азадлыг ешги щяля ки, тамамиля сюнмямишди (даща дягиг десяк: СЮНДЦРЦЛМЯМИШДИ!).
Беля бир шяраитдя дювлят рящбярляри сюздя дя олса, халгларын юз мцгяддаратыны тяйин етмяси щцгугуну милли дювлят гуружулуьунун башлыжа принсипи кими гцввядя сахлайыр, бу вя йа башга сявиййядя она риайят етмяли олурдулар.
Бцтцн бунлар, юз нювбясиндя, бир чох башга халглар кими, талыш халгынын да милли азадлыг щярякатынын йени мярщялясинин щазырланмасы вя онун интеллектуал мязмунла зянэинляшмяси цчцн ялверишли СИЙАСИ ЗЯМИН ролуну ойнайырды. Яксяр щалларда сырави талыш зийалыларынын дейил, мящз щакимиййят нярдиванында бу вя йа башга рящбяр вязифялярдя чалышан шяхслярин бу щяряката гошулмасы вя она рящбярлик етмяси дедикляримизи бир даща тясдиг едир.

СЯЖИЙЙЯВИ ЖЯЩЯТЛЯРИ

Тябии ки, хцсуси хидмят идаряляринин чийинляри цзяриндя бяргярар олан вя онларын щесабына аз-чох сабитлийи тямин едян бир юлкядя милли ужгарларда эедян азадлыг мцбаризясинин тяшкилатланмасындан сющбят эедя билмязди. Щятта, жцжярти формасында да йаранмагда олан щяр щансы бир бирлик чохминиллик хяфиййяляр ордусу тяряфиндян чох тез вя асанлыгла цзя чыхарылыр вя мящв едилирди.
Бу сюзляри ейни иля талыш милли щярякатына да шамил етмяк олар. Шура щюкумятинин илк илляриндян башлайараг, Талыш дийарында рясми щюкумят структурлары иля йанашы, хцсуси хидмят органлары иля ямякдашлыьа жялб едилмиш минлярля вятяндашлардан ибарят информаторлар ордусу фяалиййят эюстярирди. Бу жцр адамлар Талышын щяр бир кяндиндя вя обасында йени щюкумятя жан-башла гуллуг едирдиляр.
Тящлил вя мцшащидяляр эюстярир ки, Талышда бу жцр чохсайлы информаторлар ордусунун йарадылмасында ясас мягсяд, щюкумят органларынын иддиа етдикляри кими, эуйа буранын Иранла сярщяд олмасы вя сярщядин тохунулмазлыьыны тямин етмякдя вятяндашларын иштиракына эениш йер вермяк идися, щягигятдя Азярбайжан щюкумятинин талыш милли щярякатынын щяр ан баш галдыра билмясинин гаршысыны алмагдан ибарят иди. Щятта, индинин юзцндя дя йени щюкумятя хидмят эюстярмякдя давам едян щямин адамлар щеч дя сярщяди горумаьын гайьысына галмыр, талыш милли щярякатынын щяр щансы бир нцмайяндяси вя йа «Толыш» гязети кяндя дахил олан кими, онлары излямяк вя бу щагда «йухарылара» дярщал мялумат чатдырмагла мяшьул олурлар. Бу ися ону сцбут едир ки, лап яввялдян онлар мящз бу мягсядля щазырланмыш, «павлик морозовлардан» ибарят бцтюв бир нясил формалашдырылмышды!
Бу жцр щюрцмчяк тору тохунмуш бир мямлякятдя, артыг гейд етдийимиз кими, милли щярякатын тяшкилатланмасы имкан харижиндя иди.
Она эюря дя бу дюврдя Талыш милли щярякаты ясас етибариля динж формада -ящалинин маарифлянмяси истигамятиндя инкишаф етмишдир. Щяряката габагжыл зийалыларын башчылыг етмяси, онларын арасында сых идейа вя мягсяд бирлийинин олмасы, фядакарлыг вя риск бу дювр щярякатынын башлыжа сяжиййяви жящятляри иди. Бу дювр талыш милли щярякатынын ян бюйцк фяргляндирижи яламяти онун дярин хялгилийи, йяни истяр иштиракчыларын, истярся дя рящбярлярин анжаг талышлардан ибарят олмасы иди. Талыш зийалылары артыг мцстягил сурятдя бу щяряката рящбярлик етмяк вя халгын шцур вя юзцнцдярк сявиййясини йцксялтмяк игтидарында идиляр!

ЩЯРЯКАТЫН МЯГСЯДИ ВЯ ВЯЗИФЯЛЯРИ

Мягалянин адындан бялли олдуьу кими, бу дювр Талыш милли щярякатынын башлыжа мягсяди халгы маарифляндирмяк иди. Онун рящбярляри дярк едирдиляр ки, савадсыз халгы мцбаризяйя сяфярбяр етмяк вя бу мцбаризяни уьурла баша вурмаг гейри-мцмкцндцр. Онларын мягсяди ингилаб вя йа чеврилиш етмяк дейилди. Онлар даща узунмцддятли, лакин етибарлы, эяляжякдя юз нятижялярини эюстяряжяк мющтяшям планлар ишляйиб щазырлайыр вя онлары щяйата кечирмяк йоллары барядя дцшцнцрдцляр. Бу мягсядля онлар талыш дилиндя дярсликляр вя оху китаблары, шерляр вя няср ясярляри йазыр, харижи классиклярин ясярлярини талыш дилиня тяржцмя етмякля мяшьул олурдулар. 1930-1936-жы илляр ярзиндя талыш зийалылары ана дилиндя 500-дян йухары бу жцр китаб чап етдиря билдиляр! Мараглананлар Русийанын мяркязи китабханаларында щямин китаблар иля таныш ола билярляр (Ону да охужуларын нязяриня чатдырым ки, Азярбайжанын китабханаларынын щеч бириндя щямин китаблар сахланылмамыш, эюрцнцр, мягсядйюнлц шякилдя мящв олунмушлар. Ахы, «Робинзон Крузо», «Гулливерин сярэцзяштляри» вя с. кими классик романлары талыш дилиндя охуйажаг шяхсляря нежя демяк оларды ки, Талыш ядяби дили йохдур?! Бизим юзцмцз йалныз Москванын вя Санкт-Петербургун китабханаларында онлары ашкар етдик. Етираф едяк ки, бизим цчцн дя бу щадися мцяййян мянада эюзлянилмяз олду!).

МЦБАРИЗЯ ВАСИТЯЛЯРИ ВЯ ЦСУЛЛАРЫ

Юлкядя щаким сийаси реъим, сийаси мцбаризянин гейри-мцмкцнлцйц, халгын юзцнцн, дейярдим, беля бир мцбаризяйя щазыр олмамасы йахын кечмишин ингилаби мцбаризя аловунун бцтцн аьры-ажысыны кечмиш габагжыл зийалыларын башга васитяляр вя цсуллар сечмясини шяртляндирирди. Милли щярякатын бу мярщялясинин цмуми сяжиййясиня вя мягсядиня уйьун олараг, шцурларда ингилаб етмяк вя эяляжякдя даща йцксяк сявиййядя мцбаризя апармаг цчцн зямин щазырламаг лазым эялирди.
Артыг гейд етдийимиз кими, илк нювбядя халгы маарифляндирмяк тяляб олунурду. Бу вязифяни ися милли мяктяб йериня йетиря билярди. Талыш зийалыларынын нящянэ ямяйи нятижясиндя артыг 1930-жу илдя талыш дилиндя тящсиля кечмяк мцмкцн олду. Талышын щяр йериндя бир вахтлар бизим валидейнляримизин тящсил алдыьы талыш мяктябляри ачылды. Ланкон педагоъи техникумунда кянд мцяллимляриня талыш дилинин методикасыны тядрис етмяк цчцн айрыжа саатлар верилди.
Икинжи васитя савадсызлыьын ляьви курслары иди. 1931-1932-жи иллярдя «Мядяни ясэяр» адланан щярякатын иштиракчылары кяндлярдя колхозчу гадынлара талыш дилиндя дярс кечирдиляр. Гыса мцддят ярзиндя бу жцр курсларын мцдавимляри цчцн талыш дилиндя онларла вясаит щазырланды.
Сийаси тяблиьат вя тяшвигатын ян эцжлц васитяси, шцбщясиз, гязет ола билярди. Бу мягсядля 1931-жи ил майын 20-дя Ланконда ики дилдя – талышжа – «Сыя толош» вя тцркжя «Гызыл талыш» адлы гязет няшр олунмаьа башланды. Гязетин илк редактору Яли Рази Шямсизадя, мясул катиб ися Мцзяффяр Нясирли олду («Сыя толош» 1937-жи илядяк няшр олунду, щямин вахтдан етибарян гязет анжаг тцрк дилиндя юз няшрини давам етдирди). Гыса мцддятдя няшр олунмасына бахмайараг, гязет эениш халг кцтляляринин сийаси жящятдян савадланмасында юз явязсиз ролуну ойнады. Тясадцфи дейилдир ки, йашлы нясил инди дя ону йахшы хатырлайыр, онун наширлярини миннятдарлыг щисси иля йад едир. Бцтювлцкдя 1920-1930-жу иллярдя Ланконда талыш дилиндя 19 мятбу органы фяалиййят эюстярирди!
Талыш зийалылары груплар щалында кяндляри вя гясябяляри эязир, йорулмадан тяблиьат вя тяшвигат апарырдылар. Онлар сюзцн щягиги мянасында халгчы идиляр!

ЩЯРЯКЯТВЕРИЖИ ГЦВВЯЛЯРИ ВЯ РЯЩБЯРЛЯРИ

Артыг гейд етдийимиз кими, 30-жу илляр талыш милли щярякатынын щярякятверижи гцввяляри вя рящбярляри истиснасыз талыш зийалы-ларындан ибарят иди. Заманын вердийи имкандан истифадя едяряк, онлар эежя-эцндцз бу сащядя чалышыр вя йорулмаг ня олдуьуну билмирдиляр. Онларын адлары талыш халгынын тарихиня гызыл щярфлярля йазылмышдыр! Онларын бязиляри щаггында талыш мятбуатында вахташыры мягаляляр йазылса да, бцтювлцкдя бу дювр комплекс шякилдя тядгиг олунмамыш, эцнащсыз репрессийаларын гурбаны олмуш о адамларын тямиз адлары бярпа олунмамыш, тарихи щягигят юз йерини тутмамышдыр!
Милли щярякатын юнцндя З. Ящмядзодя, И. Абдуллайев, М. Нясирли, Г. Ялякбярли, Ш. Ахундов вя башга эюркямли зийалылар вя дювлят хадимляри эедир, онлар Мяркяздян бу щяряката рящбярлик едирдиляр. Биз бу эцн онларын щамысынын рущлары юнцндя баш яйир, иншалла, эяляжякдя онларын щяйаты вя фяалиййяти щаггында материаллар дярж етмяйи планлашдырырыг! Мящз онларын титаник ямяйи нятижясиндя щямин дюврдя бу щярякат цмумхалг характери алды вя Талышы башдан-баша ящатя етди.

НЯТИЖЯЛЯРИ ВЯ ТАРИХИ ЯЩЯМИЙЙЯТИ

30-жу иллярин орталарында, мялум олдуьу кими, Загафгазийа Совет Федератив Сосиалист Республикасы (ЗСФСР) парчаланды. Онун йериндя Эцржцстан ССР, Ермянистан ССР вя бир дя «Азярбайжан ССР» адында йени бир дювлят гуруму йарадылды. Мцттяфиг республикаларын йаранмасы щаггында Сталин консепсийасына уйьун олараг (бунун цчцн «титул халгы»нын сайы бир милйон няфярдян йухары олмалы иди), Азярбайжанда йашайан тцркляр, талышлар, кцрдляр, татлар вя лязэилярин бир щиссяси (гоншулугда Даьыстанын мювжудлуьу Азярбайжанда лязэилярин олмасыны тамамиля инкар етмяйя мане олду) цмуми бир ад алтында – «азярбайжанлы» йазылды. Беляликля, онларла гядим халгын варлыьы инкар едилди - «азярбайжанлы» ады алтында яслиндя йени бир тцрк милляти формалашдырылды, дювлятин дили рясми «Азярбайжан дили» елан едился дя, яслиндя тцрк дили олду. Гейри-тцрк халгларынын дилляриндя тящсил гадаьан едилди, милли мяктябляр баьланды, щямин диллярдя чыхан гязетляр ляьв едилди. «Бу дюврдян башлайараг, азяри вя йа Азярбайжан тцркжяси йох, Азярбайжан дили, милляти вя ядябиййаты вардыр. Миллят вя динин бирляшмясиндян йаранан мядяни мцщит йох, йалныз коммунист идеолоэийасы вя совет вятянпярвярлийи вардыр. Мящялли вя милли дяйярляр йалныз бу «мцштяряк вя бюйцк вятян»ин мянфяятиня уйьун эялдикдя сайылыр вя севилир, якс тягдирдя язилир вя юлдцрцлцр». Бу сюзляр ися Азярбайжандакы мцасир пантцркчцлярин юзляриня «юндяр» щесаб етдикляри - тат мяншяли М. Я. Рясулзадяйя мяхсусдур!
Тябии ки, бу тарихи жинайятин излярини, башлыжасы ися – шащидлярини мящв етмяк лазым иди. Йухарыда артыг гейд етдийимиз кими, талыш дилиндя чап олунмуш бцтцн китаблар вя гязетляр мящв едилдиляр. Талыш милли щярякатынын цзвлярини мящв етмяк цчцн ися аз-чох ясаслы бящаняляр лазым эялирди. Бунун цчцн НКВД-нин бцтцн гцввяляри вя ийрянж иш цсуллары ишя салынды. Щядсиз ишэянжялярин кюмяйи иля илк нювбядя бу щярякатын рящбяри вя идеологу З. Ящмядзодя «арадан чыхарылды»: эуйа сепаратчылыгла вя Азярбайжаны парчаламагла мяшьул олдуьуна эюря, о, Сибиря сцрэцн олунду вя 1942-жи илдя орада шящид олду. Йухарыда адлары чякилян зийалыларын щяр бири мцвафиг «ибрят дярси» алараг, «йериндя отурулду».
Лакин артыг эеж иди. Талыш халгы савадландырылмыш вя маарифляндирил-мишди. Бцтцн репрессийалара вя жяза тядбирляриня бахмайараг, 30-жу иллярин талыш милли щярякаты юз тарихи миссийасыны шяряфля йериня йетирди. Савадлы халгы сусдурмаг артыг гейри-мцмкцн иди.
Бу мянада, щямин дюврдя талыш милли щярякатынын мяьлуб олдуьуну сюйлямяк дцзэцн олмазды. Яксиня, 30-жу илляр эяляжякдя бу щярякатын йени-йени зирвяляр фятщ етмяси цчцн мющкям зямин йаратды. Бу зямин ися, юз нювбясиндя, Талыш Халг Партийасынын йаранмасына вя Я. Щцммятовун рящбярлийи алтында Талыш-Муьан Мухтар Республикасынын гурулмасына эятириб чыхартды!

Hosted by uCoz