КАДУС, ЗЯРДЦШТЦН ДИЛИ ВЯ ВЯТЯНИ
ГАЗЕТА "ТОЛЫШ" Главная страница. напишите нам
ЯЛИ ЯБДОЛИ. КАДУСЛАРЫН ТАРИХИ.Тещран, 2002

Зярдцштцн кимлийи вя йашайыш дюврц, Авеста дили вя йайылдыьы мяканла баьлы мясяля эяряксиз йеря дола-шыг салынмыш, мцбащися доьуран бир мясяля олмуш-дур. Тядгигатчылар, хцсусян Авропа тядгигатчылары сон ики ясрдя бу мясяляйя диггят йетирмяйя башла-мыш-лар. Ниберг, Алтищим, Лумул, Шедер, Щумбах, Жяла-ляд-дин Аштийани вя Щашим Рязи кими тядгигатчылар Гярби Иран иля Зярдцштцн дили вя вятяни арасында ялагя ол-дуьуну тамамиля инкар едирляр. Диэяр гялям сащиб-ля--ри Зярдцштцн вятянини Гярби Иран гябул едир, Авес-та дилини вя йайылдыьы мяканы ися Шярги Ирана аид едир-ляр. Зярдцштцн йашадыьы дюврля ялагядар мяся-ля--дя дя фикир айрылыьы мювжуддур.
Зярдцштцн кимлийи иля баьлы «Ят-Тяфщим» («Шярщ вя изащлар» – Е. Г.) китабы беля йазыр: «Сонра Ас-пит-ман оьлу Зярдцшт зцщур етди (пей-ьямбярлийини е’лан етди – Е. Г.) Азярбай-жан-да сакин халглардан олан Зярдцшт Му-ьан-да арис-тократ аилясиндян олуб Мяну-чещр няс-ли-ня мянсуб иди. О, Эцштаспын* шащ---лыьынын 30-жу илиндя зцщур етди» .
Атяшпяряст олан Ибн Хардаба Урмийаны Зярдцштцн до-ьулдуьу шящяр гябул етмишдир (Ибращим Истяхри. «Мя-салик-цл-мямалик» («Мямлякятлярдя йоллар». – Е. Г.), сящ. 97 ). Бялазури, Ибн Фягищ, Йагут Щямяви дя Ибн Хардабанын йцрцтдцйц бу фикри тясдиг етмишляр. «Ян---жцмянара» енсик-лопедийасы бу мясяля иля ялагя-дар беля йазыр :«Дейирляр Зярдцшт Ярдябилдя вя Са-ва-лан-да зцщур етмишдир. Онун ясли Мараьа иля Зян-жан арсында Шиз адлы мянтягядян олуб Рейя эял--миш, Рейдян ися Лущраспын вя Эаш--таспын пай-тах-ты олан Ираншящря эял-миш-дир» .
Иранын шимал гярбини Зярдцштцн вятяни гябул едян Вил-йам Жексон* вя Бар-толоме** бу фикир-дя-дир-ляр ки, Зяр-дцшт Азярбайжанда тяблиьата баш-ла-мыш, сон-ра мяж--бур олуб Шярги Ирана, Хорасанын шима-лын-да олан бир йашайыш мян-тягясиня пянащ апармышдыр…
Мяшщур алман шяргшцнасы профессор Гилднер Бар----толоменин йцрцтдцйц фикря охшар бир мцлащизя иря----ли сцрмцшдцр .
Диэяр бир мянбя бу щагда беля йазыр: «Эюрцнцр, Зярдцшт якинчи ювлады олмуш-дур... Иранда мювжуд версийалара эюря, онун ана---дан олмасыны е.я. тягрибян 660-жы илдя гейд етмишляр... Ещтимал да олса, яксяр йе-ни тяд-гигатчы-лар бу версийаны гябул ет-миш--ляр... Бя’зи тядгигат-чыларын нязя-рин-жя, Зяр-дцшт Иранын шимал-гярбиндя, Ми-ди-йа--да (Азяр--бай-жанда), бир башга тядгигатчы-ла--рын фик--ринжя, Иранын шяргиндя, Бакт-ри-йа--да (Бялх--дя) дцнйайа эялмишдир. Лакин мя’-лум олан будур ки, Зярдцшт Иранын гяр-бин-дя до-ьул-муш, Иранын шяргиндя ися дини тяб-лиьат апармышдыр» .
Йухарыда гейд олунан ещтимал ясассыздыр, тарихи кю-кя малик дейил вя дил гайдалары бахымындан да тяс-диг-лянмир. Чцнки «Турфанда апарылмыш газынты-лар-дан мя’лум олду ки, Авеста дили Шярги Иран дил-ляриня йахын дейил, онун Мидийа дилляриня аид-ли-йи, Жеймс Дармстетерин ещтималынжа, бялкя дя йа-хын эяляжякдя тядгиг олуна» .
Профессор Е. Щерсфелд Авропа авесташцнаслары ара--сында ян дярин вя дягиг тядгигатлар апармыш бир шяхс-дир. Бу тядгигатчы Зярдцштцн Мидийа падшащ-лы-ьы-на мянсуб аилядян олдуьуну гябул етмиш, онун вятя-ни-ни Гярби Иранда, Мидийа гябиляляринин сакин олдуг-ла-ры йердя эцман етмишдир . Зярдцштцн вятянини Гяр-би Иран (Мидийа вя Азярбайжан) гябул едян тядгигат-чы-ла-рын мцлащизялярини тянгид едян Артур Кристенсен ися беля бир фикир йцрцдцр: «Щерсфелдин вя Щер-те-лин нязяриндя чох мц-щцм, юнямли мясяля кяви (шащ – Е. Г.) Виш-тасп (=кей Эцштасп) адынын Парсава сат--ра-пы (жанишини) олмуш Щяхамяниши сцлалясиня мян--суб Виштасп адына охшар олмасыдыр. Щерс-фел--дин нязяринжя, Парсава дийары бир за-ман За-ранг торпагларынын бир щиссяси ол-мушдур. Вя-тяни Рага (Рей) шящяриндян бу-ра-йа эялян Зяр-дцшт пейьямбяр жанишин Виш-тасп иля щям-карлыг ет-миш вя Зярдцш-тцн Гаталарда сяс-ляндирдийи сюз-ляр бу Виш-таспа цн-ван-лан-мыш-дыр» .
Зярдцштцн тявяллцдц иля баьлы антик Авропа мян-бя-ляриндя мцхтялиф фикирляр сяслянся дя, онун вя-тя-ни щагда сющбят апарыланда бу мянбялярдя Зярдцшт ка--щин, ямир, няжиб инсан йахуд да Мидийа юлкясиндян олан бир мцтяфяккир кими гялямя верилмишдир. Мяш-щур франсыз шяргшцнасы Жеймс Дармстетер Азяр-бай-жа-ны зярдцштлцйцн вятяни сайараг йазыр ки, зярдцштлцк ора--да (Атропатенада) фяалиййятя башламыш, Иранын гяр--биндян шяргиня эедиб чатмышдыр. Дармстетер щят-та Авеста дилинин Мидийа дили олдуьуну, Иран-Виж ад-лы юлкянин – Авестайа эюря иранлылара мяхсус илк йур-дун Азярбайжан, Азярбайжанда ися Гарабаьын олдуьуну гя-бул етмишдир .
Беляликля, яэяр Урмийа, Шиз, Ярдябил, Муьан, Рей йа-худ да Атропатенанын диэяр бир йери Зярдцштцн вя-тя-ни сайылса, дил бахымындан факт вя аргументляр буну тяс-диг едир, о заман йухарыда сяслянян бу фикир иля Зяр-дцштцн Иранын шимал-гярбиндян олмасы щагда зяр----дцштлцйя ибадят едянлярин сюйлядикляри рявайят-ляр вя пящляви дилиндя йазыйа алынмыш мятнляр ара-сын-да уйьунсузлуг олмаз.
Йухарыда гейд етдийимиз кими, Авеста дилиня мях-сус сюзляр, ордакы мярасим адлары вахтиля Атропа-те-на-да//Кичик Мидийада мяскун олмуш талышларын вя тат-ларын дилляриндя вя жоьрафи яра-зи-ляриндя инди дя эениш сурятдя сахланмагдадыр. Бу да Зярдцштцн дя-гиг тявяллцд йерини тя’йин етмя иши иля баьлы гяти бир нятижянин ялдя олунмасында няща-йят бизя йардым эюстяряжякдир.
«Зярдцштлцйц гябул едиб онун йайылмасында Зяр--дцштя йардым эюстярян жанишин Виш-тас-пын Бах--тярдя (Бялхдя) ол-масына даир йахуд да Зяр-дцшт пейьямбярин Шярг-дя (Бахтярдя) тяблиьат апар-масы щагда Авес-тада била-ва-си-тя гейдлярин ол--мадыьы», Бах-тяр адынын шярг йох, шимал ан-ла-мын-да олдуьу, ща-беля санбаллы антик мянбялярин щеч би-риндя иран-жа Бах-тяр (=Бахтяриш), йунанжа Бактрийа ад-лы йерин Чиндя вя Тцр-кцстанда (Орта Асийада – Е. Г.) йер-ляшян Бяхл (=Бялх) олмасы гейд олунмадыьы вя щят-та о мян-бя-ляр-дя беля бир анлайышын да мювжуд олма-ды-ьы нязяря алынса, о заман чох тяяжжцблц эюрцнцр ки, бир сыра тяд-гигатчылар Зярдцштцн вя онун дилинин Шяр-ги Ира-на аид олмасыны нежя эцман етмишляр, йа-худ да эуйа мяж-бурян Харязмя вя Бялхя кючмцш, ора-лар-да зяр-дцшт-лцйц ашкар едиб йаймыш бир шяхси нежя азяр-бай-жанлы щесаб етмишляр. Бахтяр адынын Бяхл ады иля ей-ни мя’на дашымадыьы, Кичик Мидийанын Бяхл-дян узаг-лыьы, бу ики йердя дил-ля-рин бир-би-риндян фяргли ол--масы она сябяб олмушдур ки, бир груп тяд-ги-гатчы Ира-нын гярбиндян шяргиня Зяр-дцш-тцн мцщажирят ет--мя-ди-йини, Иранын шяргиндя Зяр-дцш-тцн анадан олуб ор-да да динини йайдыьыны гейд ет-син-ляр. Бу, ачыг-ашкар эц--ман-дан савайы бир шей де-йил-дир. Иран тядгигатчысы Жя-лаляддин Аштийани юз дяйярли ясяр-ляринин бириндя бе-ля йазыр:
«Яввала, Гаталарда мювжуд фикир вя мц-ла-щи-зя-ляр-дян мя’лумдур ки, Зярдцшт Виш-тас-пын мян--суб олдуьу кючяри гябиляси иля щя-мин гя-би-ля--нин дилиндя данышмыш вя Га-та-ларда Зяр--дцш--тцн халгла данышдыьы дил о халгын ди--ли ол--мушдур. Яэяр Зярдцшт 40 йашынадяк Азяр-бай--жанда йашайыбса, о щеч за-ман онларын (Бялх, Ха-рязм ящалисинин) диа-лектиндя ше’р го-ша бил-мязди. Мящям-мяд пейьямбяр Ира-на мц-ща-жи-рят едиб фарс ди-линдя Гур’аны е’лан едя бил-мя-дийи кими,.. Зяр-дцшт дя Ур-ми-йа--дан Ха-ряз-мя эе-диб Ха-рязм диалектини щеч вахт юй-ря-ня бил-мяз-ди вя Азярбайжанда она ил-щам олунан хя-бяри Бялх диалектиня эюзял бир ше’рля че-ви-ря бил-мяз-ди... Яэяр азжа зящмят чя--киб хяри-тя--йя нязяр ет-сяк, Урмийадан Ха-ряз-мя нечя мин ки--лометр ол-дуьуну, йолун да даь, сящ-ра вя мц-ряк-кяб тябии ма-неялярля долу ол-ду-ьуну эю-ря-рик. Ня йолу, ня дя сяфяр етмяк цчцн васитяси олан беля узаг мя--са-фя-йя диг--гят йетиряндя аьыл буну щеч жцря гя-бул ет---мир ки, Зярдцшт бе--ля чох узаг, тябии йо--лу ол-ма-йан яразини мц-ща-жирят цчцн сеч-миш ол---сун. О вахткы шя-ра-ит, Зяр-дцштцн йол-ла та-ныш ол-мадыьы, бу йо-лу гят етмяк цчцн он-да им-кан вя кюмяйин ол-ма-масы ня-зя-ря алы-нан-да, бе-ля йо-лу баша вурмагдан ют-рц узун бир за-ман, бял-кя дя бир юмцр гядяр вахт лазым олар-ды» .
Доь-русу, йухарыда эятирилмиш тутарлы ситат бунда щеч бир шцбщя гоймур ки, Зярдцшт щеч вахт Азяр-бай-жан-дан Харязмя вя Бялхя сяфяр етмямиш вя Гаталары да о яразидя мяскун тайфаларын дилиндя ифа етмя-миш-дир. Ейни заманда, щямин ситат бу эцманы да арадан эю-тц-рцр ки, Зярдцшт Харязмдя вя Бялхдя доьулмуш вя ора-ларда вяфат етмишдир. Зярдцштцн Харязм вя Бялх-дя доьулдуьуну вя ораларда вяфат етдийини эцман едян тяд-гигатчылар да вар. Онлар бир тяряфдян, Мидийа иля Бялх арасында йолун узаглыьы, чятинлийи, ону гят ет-мяк-дян ютрц бир юмцр гядяр вахт лазым олдуьу вя бу-нун да щеч бир мянтигя уйьун эялмядийини гейд едирляр, ди-эяр тяряфдян дя беля йазырлар:
«Гцдрятли жанишин Виштасп Зярдцшт мя-ра-симляринин мцдафия-чиси вя шащлыг ну-ру-нун сащибидир. О, Фарзданва эюлцнцн йа-нын-дакы Аридви гаршысында вя Даити ча-йы-нын са-щи-лин-дя Аши юнцндя гурбанлыг мя-ра-симлярини йериня йетирди» .
Фарзданванын Щамун (Систанда эюл – Е.Г.) вя Даи-ти-нин Амудярйа (=Синд) олдуьуну гейд етмякля бу тяд-ги-гат-чылар Зярдцштцн тявяллцд йери иля баьлы эц-ман-ла-ры-ны истяр-истямяз инкар етмиш олурлар. Чцнки бу тяд-гигатчылар унутмушлар ки, биринжиси, Бялхдян Ща-му-надяк йолун узаглыьы вя чятинлийи Бялхдян Миди-йа-йа-дяк йолун узаглыьы вя чятинлийиндян аз дейил. Яэяр трак-татларыны тяблиь етмяк цчцн биржя дяфя бу узаг йо-лу гят едя билмяйян бир пейьямбяр жанишин Виштасп иля анжаг дуа етмяк вя Аридви гаршысында гурбанлыг мя-расимини йетиря йетирмяк цчцн бу йолу дяфялярля не-жя эедя биляр? Щабеля Даити чайынын сащилиндя гур-бан-лыг мярасимини йериня йетирмяк цчцн ора нежя эе-диб гайыда биляр? Икинжиси, Авестада Даити чайы вя Фарз-данва эюлцнцн бир-бириня йахын мясафядя, Аиран-Ваи-жанын (Иран-Вижин – Е. Г.) яразисиндя йерляшдийи вя щям чайын, щям дя эюлцн Фарах-Карита (Каспи) дя-ни-зиня тюкцлдцйц гейд олунмушдур. Щалбуки, Щамун вя Аму-дярйа – бири Систанда, диэяри Харязмдя олмагла бир-бириндян чох узаг мясафядя йерляширляр. Цчцн-жц-сц, Ща-мун сяфалы, бярякятли, ширин сулу Фарзданва ки-ми бир эюл дейил, сусуз, отсуз бир сящрада ахан, илин бя’-зи вахтларында гуруйан, ийли, гохулу бир батаг-лыг-дыр.
«Онун (Щамун эюлцнцн – Е. Г.) ятрафы йайын шид-дятли истисиндян жящяннямя дюнцр вя аь-жаганад ялиндян тярпянмяк олмур. Бун-дан яла-вя, Систанда «120 эцн» ады иля та-ны-нан, тяг-рибян бащарын икинжи айындан яс-мяйя баш-ла-йан вя бцтцн йайы давам едян ис-ти кцляк еля бир вязиййят йарадыр ки, эю-лцн йанында то-за-наг ялиндян кимся дюзцм эя-тиря билмяз» .
Эюлцн йухарыда садаланан вязиййятдя олмасы тязя-лик-жя баш вермиш бир иш дейилдир. Щамун ятрафында яра-зинин иглими кечмишля мцгайисядя дяйишмиш щесаб олун-са да, Бон-Дящишн* китабынын мя’луматындан би-зя айдын олан бу яразинин о заманкы – азы 1500 ил яв-вял-ки иглими щямин яразинин щазыркы иглиминя уй-ьун-дур. Мадам ки белядир, онда беля иглим вя батаглыьы олан Щамун эюлц щансы ясасла бу цстцнлцйя наил олуб ки, щямин эюлцн сащилиндя Ардисур-Нащид гаршысында гур-банлыг мярасимлярини ижра етмяк цчцн жанишин Виш-тасп вахташыры Бялхдян Щамунун йерляшдийи Сис-та--на кими чятин кечидли, хаталы вя гяриб йолу гят едир? Диэяр бир суал будур ки, ахы Зярдцштц вя бюйцк тя--ряфдарыны (жанишин Виштаспы – Е. Г.) Щамун эю-лцн-дя мараглы едян ня иди? Яэяр бу эюл мазда-йасна (зяр-дцшт-лцк – Е. Г.) дининин йайылмасындан габаг мцгяддяс олуб-са, бяс о мцгяддяслийин мазда-йасна иля ня ялагяси вар? Сюзсцз, буну биринжи олараг гейд етмяк лазымдыр ки, Фарзданва эюлц Вангущу-Даити (индики Кцр) чайы, кя-ви (жанишин) Виштаспын игамятэащы вя Даража чайы щюв--зяси (Зярдцштцн доьулдуьу мякан) иля бирликдя конк--рет бир жоьрафи мювгедя, йя’ни Иран-Вижин орта-сын--да йерляшмяли иди. Икинжиси, щямин эюлдя еля тя-бии цстцнлцкляр олмалы иди ки, Зярдцшт вя Виштасп ки--ми шяхсляр бяслядикляри мящяббят цзцндян ораны тез-тез зийарят етсинляр вя Ащура-Мазда* (Улу танры – Е. Г.) иля баьлылыьы олан мцгяддяслийи щисс етдикля-рин-дян орайа гурбанлыг эятирсинляр. Йухарыда тясвир олун-муш Щамун эюлц беля бир мягама лайиг ола би-ляр-ми? Вя нящайят, буну да гейд етмяк йериня дцшяр ки, Фарз-данва эюлц Фарах-Карита (=Каспи) дянизиня тю-кц-лян бцтцн чай вя эюллярдян шяффаф, мянзяряли бир йер-дя йерляшян, Зарангадан (=Зянэиландан), Сисйандан вя Даити (=Кцр) чайындан чох да узагда олмайан бир мя-са-фядя Фарздан ады иля Ермянистан торпаьында мюв-жуддур.
Зярдцштцн харязмли олмасына инанан шяхсляр онун атропатеналы олдуьуну сцбут едян факт вя ар-гу-мент-ляри инкар етмякдян ютрц беля бир интригайа да ял атыр-лар ки, эуйа зярдцштлцйя гуллуг едян рущаниляр Са-са-ниляр дюврцндя зярдцштлцйц гябул етмишляр. Щямин мц-яллифляр йазырлар:
«Иранын гярбиндя сакин олуб зярдцштлцк ди--ниня гуллуг едян рущаниляр Авестада, ора--да жоьрафийайа даир мясялялярдя чохлу дц--зялиш вя ялавяляр етдикляриня эюря Ира-нын шяр-гин-дя йаранан зярдцштлцк дининин тарих вя жоьрафийасынын башына мисли эю-рцнмямиш сяр-эярданлыглара сябяб ол-муш бялалар эя-тир--мишляр. Зярдцштлцйцн мяр-кязи Рейя кю-чц-рц-ляндян сонра бу бялалар йаранмаьа баш-ла-мышдыр. Щяхамяниши импери-йа-сынын илк илляри иди. Мидийалыларын вя парсларын рущани мяр-кязи Рейдя йерляширди вя маглар да (ка-щин-ляр дя – Е. Г.) бурада са-кин идиляр. Иш еля эя-тир-ди ки, маглар зяр-дцшт-лцйц мяжбурян гябул етмяли олдулар. Зяр-дцштлцк Рейдя кюк сал-маг-ла Иранын шяр-гиндя бу диня баьлы сийаси гцввяляр юл-кя-нин гярбиня кючдцляр. Бунунла ми-дийалы маг-лар Иранын ужгар шяргиня аид мц-гяддяс та-рихи (зярдцштлцйц – Е. Г.) Иранын уж-гар ши-мал-гярбиня кючцрмцш олдулар» .
Беля мцлащизяляр йцрцдян тядгигатчылар зярдцшт-лцк дининин Иранын шяргиндя йаранмасына даир бир фяр-зиййя иряли сцрмядян йахуд да бир факт эятирмядян бу гянаятдядирляр ки, Зярдцштцн тявяллцдц, зярдцшт-лц-йцн йарандыьы вя йайылдыьы йерля баьлы Иранын гяр-бин-дя сюйлянян мцлащизяляр тарихи ящямиййят дашы-мыр. Китабындан бир аз яввял ситат эятирдийимиз мц-ял-лиф диэяр бир йердя йазыр: «Е. я. 1080-жи ил Зярдцшт пейьямбярин тяг-ри-би щя-йат дюврцдцр вя щямин дювр даща инан-ды-ры-жы нязяря чарпыр» .
Йухарыда гейд олунан фикир вя мцлащизялярдян бе-ля нятижяйя эялмяк олар ки, мазда-йасна (зярдцштлцк – Е. Г.) Шярги Иран динидир вя бу дин Мидийалылар дюв-рцн-дян яввял Иранын гярбиндя, хцсусян Рейдя кюк сала бил-мишдир. Щяхамянишиляр империйасынын илк илля-рин-дя намя’лум щалда баш вермиш просесляр цзцндян маг-лар вя гейри-зярдцшти дин башчылары мяжбурян, фор-мал олараг о дини гябул етмиш вя сонра да бюйцк бир фа-на-тизмя уйараг гыса бир заман ярзиндя Иран шяр-ги-ня аид мцгяддяс тарихин бу юлкянин гярбиня аид ол-ма-сы-на сябяб олмушлар. Лакин о мянбядя эюстярил-мя-миш-дир ки, щямин мцяллифин нифагчы маглар вя Иран гяр-биндя интриганлар адландырдыьы шяхсляр Иран шяр-гинин тарих вя жоьрафийасыны гяфлятян Иранын гяр-биня кючцряндя бяс щямин шяргдя мазда-йасна ди-ни-нин башчылары, ардыжыллары вя тяряф-дарлары щарда иди-ляр, бу щагда ня сюйлямишляр? Яэяр Иран шяр-гиндя маз-да-йаснанын башчылары, ардыжыллары вя тяряф-дар-лары-нын дилляри тутулмушса, дцшцнжяляри гуру-муш-са, етноэенези вя тарихи кюкляри итмишся, сясляри та--рих сящнясиндя батдыьындан юзляри щагда щеч ня сюй-ля--мяйиблярся, бяс мазда-йасна кими бюйцк бир динля он-ла--рын ялагялярини тясдиг едян щансы бир сахсы парча-сы индийя кими ашкар едилмишдир? Щяхамянишиляр дюв-рцн--дян бяри чохсайлы мянбя вя фактлар мазда-йаснаны Иран гярбинин дини олдуьуну сцбут етдийини, «Иранын шяр---гиндя антик диллярин Гярби Иранын мцасир дил---ляри иля олдугжа фяргли олдуьуну», «Га-тала-р»-ын Гярби Ирана мянсуб дилдя ифа олундуьуну би-лирик, «лакин кифайят гядяр археолоъи тядги-гат-лар апарылса да, щямин Мяркязи Асийада еля бир мя’бяд аш-кар едилмяйиб ки, ону бир мя’налы ола-раг атяш-эя-дя адландырмаг олсун» . Яксиня, Ира-нын гярб щис--сясинин вя шимал-гярбинин айры-айры йер-ляриндя, о жцм-лядян Кадусийада бир чох атяшэядя-ля-рин га-лыг-лары щяля дя мювжуддур. Нящайят, Щяхамяниши-ляр им-пе-ри-йа-сы тяшяккцл тапмаздан яввял Бикини (=Дя-мавянд) даьыны дцнйанын сону эцман едян Бабил рел-йеф-ля-рин-дя олан тутарлы йазылара нязяр саландан сон-ра щансы факт вя аргументя истинадян сюйлямяк олар ки, Иранын шярг щиссясинин мцгяддяс тарихи Гяр-би Ирана шамил едилмишдир?
Диггяти жялб едян диэяр бир мясяля дя вар. Йу-ха-ры-да щаггында гейд едилмиш эцманлардан бири бу иди ки, эу-йа Зярдцшт е.я. I минилликдян яввялки дюврлярдя ди-ни-ни йаймышдыр. Иряли сцрцлян бу нюгтейи-нязярин нис-би олараг сцбута йетирилмяси йолунда жидди манеяляр ду-рур. Чцнки елми ясаслара сюйкянмяйян, шцбщя вя ин-кар-ла гаршылашан бир мювзу тутарлы сяняд сайыла бил-мяз. Башга сюзля, Мидийа дювлятинин тяшяккц-лцн-дян яввял зярдцштлцйцн мювжудлуьу вя Иран гярбиня мях-суслуьуну гябул едирикся, онда бу динин о тарихдян яв-вял мювжудлуьу исбат едилмялидир. Беля оларса, зяр-дцштлцйцн шяргя йа да гярбя мяхсуслуьу кюклц сурят-дя мцзакиря олуна биляр.
Эюрцнцр, йухарыда арашдырмаларындан ситат эя-тир-дийимиз бир груп тядгигатчынын цзляшдийи проблем одур ки, онлар Бахтяри Бялх вя Парсаваны Хорасан сан-мышлар. Бу еля бир проблемдир ки, антик Иранын та-рих вя мядяниййятинин тядгиги ишиндя жидди, ясас-сыз, щям дя чохсайлы наращатлыг вя эцманларын йаран-ма-сына сябяб олмушдур. Китабын мцхтялиф йерлярин-дя, йухарыда гейд етдийимиз кими, яэяр Бахтяриш (Бакт-ри-йа), Парсава (Парфийа), Дранэиана, Дащ (Даьыстан), Фарз-данва (Фарздан эюлц), Даити (Кцр чайы) вя баш-га-ла-рыны Мазандаран дянизинин гярбиндя вя Жянуби Гаф--газда эениш, бярякятли торпаглара мяхсус жоьрафи йер-ляр гябул етсяк, онда Авестайа, антик релйеф вя ки-та-бя-ляря, антик Авропа тарихчиляринин ясярляриня, зяр-дцш-тилярин сюйлядикляри рявайятляря, орта фарс ди-лин-дя мятнляря, археолоъи тапынтылара, дил мянбя-ля-риня вя саиряйя гара йахмаьа ещтийаж галмаз, щаггында сющ-бят етдийимиз наращатлыг вя эцманлар арадан гал-хар, бунунла антик тарих вя мядяниййятимизин йени сяп-ки-дя тядгиги цчцн зямин йаранар вя нящайят, Зярдцштцн тя-вяллцдц, йашадыьы илляр вя дили иля баьлы мя-ся-ля-ляр-дя фикир айрылыглары, эцманлар вя инкар етмяляр мюв-жуд олмаз.
Иранын шимал-гярбини Зярдцштцн вятяни гябул едян тядгигатчылар щаггында гейд едяркян билдирмиш-дик ки, онлар пейьямбярин дягиг тявяллцд йери иля яла-гя-дар мясялядя йекдил ря’йдя дейилляр. Беля ки, бя’зи-ля-ри онун тявяллцд йерини Ярдябил, диэярляри Урмийа вя башгалары Шиз* адланан йери эюстярирляр. Бу йер-ляр-дян бири Зярдцштцн доьулдуьу йер ола билярми? Су-а-лын жавабыны вермяздян яввял, эюряк биринжи дяря-жя-ли мянбяляр ня йазырлар: «Бон-Дящишн китабынын бирбаша мя’лума-ты--на эюря, Иран-Виж Азярбайжан яразисиндя йер--ляшир. Бу китабын 20-жи фяслинин 32-жи па--раграфында гейд олунмушдур ки, Даити ча-йы кими Дарижа-Пурвашасп чайы да Иран-Виж торпаьында ахыр. Чайын сащилиндя Зяр-дцш-тцн атасы Пурвашасп адлы шяхсин еви олур-ду». Щямин китабын 24-жц фясли-нин 15-жи па-раг-рафында даща сонра йазыл-мыш-дыр: «Да-ри-жа чайы йаьышдан йаранан чай-дыр. Зярдцштцн ата-сынын еви онун са-щи-линдя иди вя Зяр-дцшт орада доьулуб. Авес-тада вя пящляви ди-лин-дя олан диэяр ки-табларда Дарижа чайынын ады чякилибся дя, онун Иран-Виж торпаьында ахан чай ол-ма--сы гейд олунмамышдыр. Авес-та-нын Вен-ди--дад (Шярр гцввялярин дяф едил-мя-си-ня йю-нял--дилян ганунлар мяжялляси – Е.Г.) ад-лы щис-сясиндя 19-жу фяслин 4-жц вя 11-жи па-раг--раф-ларында бу чай Даржа ады иля гейдя алын--мышдыр. Даржа о чайдыр ки, онун йуха-ры ахарында Зярдцштцн атасы Пурвашас-пын еви йерляширди. Вендидад фяслинин сю-зц-эедян па-раграфларында йухары мя’насы-ны верян Авес--та дилиня мяхсус «зябяря» сю-зц Бон-Дя-щишн китабында сащил анлайы-шы-ны верян «бар» сюзц кими гейд олун-муш-дур. Авестанын Зад-Спарам щиссясинин 22-жи фяслиндя Зяр-дцш-тцн йедди Амиша-Спанд* иля бири ди-эя-ри-нин ардынжа диалогу верилмишдир. Бу фяслин 2-жи парагра-фын-да йазылмышдыр ки, (Амиша-Спандлар иля диалог апармаздан яввял – Е. Г.) Зяр-дцшт илк олараг Ащура-Мазда (Улу Танры – Е.Г.) иля Даити чайынын сащилиндя диалог апар--мышд-ыр. Сонракы параграфларда Зяр-дцш--тцн Бящмян, Ордибещишт, Шящ-ривяр, Ис-пан-дармуз вя Хордад кими Амиша-Спандлар иля мцяййян йерлярдя апардыьы диалоглар щаг-да мя’лумат верилир. 12-жи параграфда Амор-дад иля апарылмыш сонунжу диалог ве-рил-миш-дир. Бу диалогда дейилир: «Амор-дад Дяжля чайынын сащилиндя, даща сонра Да-и-ти чайы-нын сащилиндя вя диэяр йерлярдя Зяр-дцшт иля диалог апармышдыр».
Дил вя диэяр фактлара сюйкяняряк Зяр-дцш-тцн Азярбайжанда доьулдуьуну вя атасы Пур-вашаспа мяхсус евин Дарижа чайынын са-щи-линдя йерляшдийини нязяря алсаг, щямин ча-йы Азярбайжанда ахан чайлардан бири ще-саб ет-мя-лийик».
Йухары ахарында Зярдцштцн дцнйайа эялдийи, Даити (Кцр) чайы иля чох да узаг олмайан мясафядя йерляшян, Даити чайы иля Иран-Виж яразисиндя ахан, Даити чайы ва-ситяси иля щювзяси кяви (жанишин) Виштаспын са-ра-йындан айрылан (И. Дйаконов. «Тарих-е Мад», сящ. 594) Дарижа чайы йахуд да Дарижа адланан йердя ахан бир чай Азярбайжанда вя Мазандаран дянизинин жянуб-гярб бюлэяляриндя ахан чайлардан щансы ола биляр? Ха-тыр-ла-дырыг ки, Иран-Вижин Арран олдуьуну гябул едян алимлярин нязяриндя Даити чайы Араз йа Кцр йа да Ся-фид-руд (Гызыл Цзян – Е.Г.) чайыдыр (И.Пурдавуд. «Йяс-на», 1-жи жилд, сящ. 49-50). Бу китаб бойу гейд олунан дил фактларына, Апахтар//Бахтяр///Бахтяриш ад-лы йе-рин Бялх йох, Иранын шима-лында йерляшян бир яйа-лят ол-дуьуна, Бахтяр сюзцнцн «шимал тяряфдя олан» мя’на--сыны вердийиня, щабеля эятиряжяйимиз ди-эяр факт-лара нязяр саландан сонра, бу китаб мцял-ли-фин-дя беля бир фикир щасил олду ки, Иранын шимал гяр-биндя Зяр-дцштцн доьулдуьу йер эцман едилян бцтцн йер адла-ры-на диггят йетирсин вя Дарижа чайынын Гарасу ча-йы ол-ду-ьуну тямамиля инкар етмядян диэяр йер адыны да яла-вя етсин. Антик дюврлярдя Дяриж, кечмиш заман-лар--да Дяриг, инди ися Лерик адланан о йер (Азярбайжан Рес-публикасынын – Е. Г.) Астара району иля щямсяр-щяд-дир. Лерикчай, Шярячай, Кунжавучай, Лякярчай кими гол-ла--ры олан, Лерик районунда вя Иранын бу район иля щям--сярщяд даьларында мянбяйи олан вя Лянкяран ра-йо-нун-да Мазандаран (Каспи – Е. Г.) дянизиня тюкцлян Ала-ша-чай еля Дарижа чайыдыр. Бу фикри исбат етмякдян ют-рц щялялик ашаьыдакы фактлары тягдим едирик:
1 – Лерик районунда дярж//дяръ адлы тайфанын бир заман сакин олмасы деди-йи-мизя сцбутдур. Ютян 200 ил ярзиндя мажяралы щяйат сцрмцш бу тайфанын зяиф дцш---мя-синдя, сонра да етник варлыьыны итирмясиндя тай-фанын гаршылашдыьы мажяра-ла-рын бюйцк ролу ол-муш-дур. Аьа Мящяммяд шащ Гажар (щакимиййят илляри: 1796-1797 – Е. Г.) дярж тайфасындан хейли инсаны вя Лян-кяранда мяскун талышлардан бир гру-пуну Ма-зан-да-ра-нын Яшряф районуна кючцрмцшдцр. Бу районда ики чай ара-сы золагда мяскун олан бу инсанларын йашайыш йери щя-ля дя Дяржи-мящялля адланыр.
Башыбялалы Эцлцс-тан* мцгавилясиня эюря, дярж тай-фа-сы-нын йа-ша--дыьы мянтягя русларын иш-ьалы алтына ке-чян-дя, дяржлилярин бир щиссяси Иран Ас-тарасына мц-ща-жирят едяряк йайлагларда сакин ол-муш-лар. Астаранын Ля-вяндвил мян-тягясиндя инди бю-йцк тайфалардан бири са-йылан щямин дяржлиляр ясасян Жа--ва-дя-ли-мящялля, Бящ-рам-мящялля, Сибли, Шащаб-мя-щялля, Латун, Торя-ди кяндля-рин-дя са-кин олуб талыш дилиндя данышыр-лар вя мянсуб олдуглары тайфа да дярж адланыр.
2 – Дяриг вя Лерик адларындан олдуьу эцман едилян Дярж адлы йашайыш мянтягяси йам-йа-шыл, мянзяряли бир даь-лыг йер олуб, дяниз сявиййясиндян 2 мин метрдян чох йцк-сяк--лик-дя йерляшир. Бу йцксякликдя йашайан инсанлар жя-нубда Елбрус даьларыны, шярг-дя Мазандаран дя-ни-зи-ни вя гярбдя Савалан даьыны эюря билирляр. Даити ча-йы олун-дуьу эцман едилян, лилли вя щяшяратлы Кцр ча-йы да Дярж мянтягясинин шима-лын-да нисбятян йахын бир мясафядя ахыр. Буна эюря ким Дарижа чайынын са-щи-ли бо-йунжа Бяхтяря – бир заманлар кяви (жанишин) Виш-таспын пайтахты, Арран вя Пар-са-ва (Парфийа) йер-ляш-миш торпаглара эетмяк истяся, о шяхс Кцр чайыны йа да Араз чайыны кечмялидир.
3 – Мидийада йерляшян Ниса//Муьан дийары. Бязи алим-лярин фикринжя, Зяр-дцшт муь тайфасына мянсуб иди вя бу тайфанын шяряфиня динини дяфялярля муь айин---ляри адландырмышды. Дярж//Дяриг//индики Ле-рик иля щямсярщяд иди вя ди-йа-рын ян азы шярг щиссяси Ка-дусийанын яразиси олмушдур.
4 – Талыш даьларынын щяр ики тяряфиндя ашкар едил-миш Авестайа даир та-пын-тылар, щабеля щаггында мц-лащизяляр йцрцдяжяйимиз тарихи, дини яшйа вя мадди мя-дяниййят абидяляри ейниля Лерикдя вя Астарачай иля Кцр чайы арасындакы яразидя мювжуддур.
5 – Кадусийанын торпагларына аид олмуш Дярж йа-ша--йыш мянтягяси Даити (Кцр) чайы, Муьан, Арран, Пар-са-ва (Парфийа), Сисйан, Заранга (Зянэилан), щабеля Ки-йа-нисйа (Фарзданва) эюлц иля бирэя Фарах-Карита (Ма-зан-даран) дянизинин гярбиндя кон-крет жоьрафи мюв-ге-дя йерляширди вя бу жоьрафи йерлярин шималында (тцрк-ляр йох) йаланпяряст турлар (туранлылар) , Гаф-га-зын архасындакы саклар вя сакларын шима-лында шей-тан-пяряст варанлар вя жянубунда ися мазанлар сакин иди-ляр. Авес-тада тясвир олунан бу ижтимаи вя жоьрафи йер-ляр диэяр бир яразидя мювжуд ола билмяз.
Бу фактлары иллцзийалардан тямизлямяк истяйирик-ся, онда бир нечя ясас мясяляйя, о жцмлядян кяви (жа-ни--шин) Виштаспын шяхсиййятиня вя Авеста жоьрафи-йа-сы---на даща чох айдынлыг эятирмяк мяжбуриййятиндя га-лы--рыг. Бу шяхсля баьлы фикир иряли сцрян тядги-гат-чы-ла-ры ики група бюлмяк олар. Ики Виштаспын варлы-ьы-ны гябул едян тядгигатчылар биринжи група дахил-дир-ляр. Щямин ики Виштасп бунлар-дыр: зярдцштлцйц гябул едиб бу дини йаймагда Зярдцштя йардым едян кяви (жа-ни-шин) Виштасп вя Щяхамяниши шащы I Даранын атасы, Пар--саванын (Парфийанын) жанишини Эцштасп.
Икинжи група о тядгигатчылар дахилдир ки, онларын фик-ринжя, зярдцштлцйц гя-бул едиб бу дини йаймагда Зяр-дцш--тя йардым едян Виштасп еля I Даранын атасы Эцш-тасп--дыр. Биринжи група дахил олан тядгигатчылар иря-ли сцрдцкляри нязя-рий-йяни исбат етмякдян ютрц бу факт-ла--ры тягдим едирляр: «1 – I Даранын атасы Бисцтун* китабяля-рин-дя Хо-расан вя Эцрэан яйалят-ля-ри-нин жа-ни-ши-ни-дир, Виштасп ися беля дейил.
2 – I Дара дяфялярля яждадларынын адлары-ны тутараг сюйлямишдир ки, онун атасы Виш-тасп, бабасы Аршам, баба атасы Ар-йа-ма-ни, ба-ба бабасы Чиш-пиш вя сонунжунун ата-сы Ща-ха-маниш (Ящямян – Е.Г.)-дир. Амма Авес--тада Виштаспын атасы Урат-Аспа ад-лы шяхсдир. Пящляви дилиндя йа-зылмыш ки-таб-лара, Ябу Рей-щан Бирунинин ясярляриня, «Шащ-намя»йя вя ди-эяр антик ясярляря эюря Кя-йаниляр (Кяйан шащ-лары адларынын яввя-ли-ня артырылан «кей» сюзц мя’нажа шащ де-мяк-дир – Е.Г.) сцла-ля-си-нин биринжи шащы Кей-эцштасп, сонунжусу ися Кейгубад щесаб олу-нур. Эюрцндцйц кими, Кя-йа-ниляр сцлаля-си-нин Щяхамянишиляр сцлаляси иля щеч бир яла-гя-си йохдур. Авестанын «Йашт»-лар (мцх-тя-лиф мяляклярин тя’ри-фи-ня щяср олунмуш щимн-дуалар – Е.Г.) щиссясинин ян гя-дим щимн-дуалар-дан бири олан 19-жу щимн-дуа-сын-да Виштаспын атасы Аршам эюстя-рил-мяйиб.
3 – I Даранын китабяляриндя Зярдцштцн ады гейд олунмайыб. Яэяр I Да-ра-нын атасы зяр-дцштлцйц гябул едиб ону йаймагда Зяр-дцш-тя йардым ет-сяй-ди, онда шцбщясиз ки, щя-мин китабялярдя Зярдцшт хатырла-нар-ды.
4 – Виштасп вя йа Эцштасп ады ариляр ара-сында чох йайылмыш бир ад-дыр. Архео-ло-ъи га-зын-тылар нятижясиндя ашкар едил-миш та-пын--тылар бу адын 3 мин яввял ари тай-фала-ры арасында мювжуд олдуьуну тяс-диг едир. Е.я. 854-жц илдя Ассур падшащы I Тиг-латпаласар дюврцня аид бир ки-та-бядя ад-лары гейд олунан бир нечя иранлы ара-сын-да Куш-таспи // Эцштасп ады диггяти жялб едир.
5 – Зярдцштлцйя мянсуб олан, миди-йа-лы-лар арасында эениш йайылан Фа-рав--рати ады Авес-та-да Фараваши вя Щяхамянишиляр дюврцня аид фарс ди-линдя ися Фаравати фор-ма-сын-да иш-лян-мишдир. Фараврати адлы шяхс е.я. 647-625-жи иллярдя Мидийа падшащы олмуш-дур. Буну ня-зяря ал-саг, он-да беля нятижяйя эял-мяк олар ки, Мидийа дювлятинин тя-шяк-кц--лцн-дян яввял Зярдцшт йашамыш вя ди-ни-ни йаймышдыр» .
Яэяр Парсава топониминин Парт (Парфийа) вя Парт (Пар-фийа) топониминин дя Бярдя олдуьуну, щабеля Зяр-дцш-тцн кадусийалы йахуд да азярбайжанлы маг ол-ду-ьу-ну гя-бул етсяк, онда ики Эцштасп адынын мювжуд олмасы иля баьлы йухарыда эя-ти-рил-миш ситатлар гейд-шяртсиз гцв-вядян дцшяжякдир. Яэяр гябул етмясяк, ики Эцш-тасп ады-нын олдуьуну иряли сцрян фикрин исбатында щямин си-тат-ларын щеч бир фай-дасы олмайажаг. Чцнки:
1 – Зярдцштцн эюрцшцб щаггында сющбят апарды-ьы I Да--ранын атасы диэяр мцасирляри кими кяви лягя-би-ни да-шыйырды. Кяви сюзц шащ йох, жанишин мя’насы-ны ве-рир-ди. Беля ки, бу сюз Кир, Дара кими юлкя шащы ады-нын яввялиня йох, мцяййян бир дийар башчысы адынын яв--вялиня артырылырды. Бир дийарда башчы олмайан бир нечя кяви лягябли инсан да мювжуд ола билирди. Он---лара кяви дя, шащ да, жа-нишин дя мцражият етмяк олур-ду. Еля ися, яэяр I Дара юз ата адынын яввялиня шащ сюзц ялавя етмирся, бу тябии щалдыр. Чцнки Иран ша--щынын адлы-санлы оьлу иля мцгайисядя Виштасп ан-жаг бир вилайятин жанишини, башчысы иди.
2 – Яввяла, I Даранын китабялярдя гейд олунмуш улу бабаларынын адлары Авестада йазыйа алынмыш ад-ла-ра тягрибян уйьундур. Фярг анжаг о адларын тяляф-фц-зцн-дя, тящрифля дейилишиндя вя диалект мцхтялифли-йин-дядир. I Даранын атасы Виштасп – «Арсам оьлу, Арйамана нявяси, Чаашпишин ня--тижясидир. Дастанларын вер-дийи мя’лу-мат-лара эюря, Эцштасп да Аорасп оьлу, Ар-ванд йа да Ар-мин нявяси вя Пишин ня-ти-жя-си-дир. Эюрцндцйц кими, Пишин еля Чааш-пиш юзц-дцр» .
Икинжиси, яэяр пящляви дилиндя йазылмыш китаб-лар-да вя (Фирдовсинин – Е.Г.) «Шащнамя» ясяриндя Кя-йа-ниляр сцлалясинин биринжи шащы Кейэцштасп вя со-нун-жусу Кейгубад гябул едилирся, бу щеч заман Виштасп ад-лы ики шяхсин – бир шащын вя бир жанишинин мюв-жуд олдуьуну сцбут едян факт ола билмяз. Чцнки сю-зц-эе-дян мянбялярин щеч бириндя Мидийа дювляти вя Щяхамяниши сцлаляси щагда мя’лумат йохдур. Бу икисинин явя-зин-дя щямин мянбялярдя Пишдади сцлаляси вя Кяйани сц-лалясиня мянсуб шащлар барядя мя’лумат вардыр. Бу--ну ясас тутараг гейд едя билярик ки, Авестада олан та--рихи Эцштасп иля Щяхамяниши сцлалясиня мянсуб Эцш-тасп арасында ейнилийи кимся бу сябябдян инкар едя бил--мяз ки, яфсаняви Кяйани сцлалясиндя Эцштасп адын--да бир шяхс мювжуд олмушдур.
3 – Яслиндя бир дюйцш салнамясинин бир нечя ва-ра-ьы олан I Дара китабя-ляриндя Зярдцшт адынын гейд олун-мамасы сябябсиз дейил. Билдийимиз кими, о кита-бя-лярдя гейд олунан шяхсляр сийаси, щярби вязифяйя ма-лик олмуш вя II Камбиз-дян сонра I Даранын ща-ки-мий-йя-тя эялмясиндя апарыжы рол ойнамышлар. Беля олан су-рятдя Зярдцшт адынын китабялярдя гейд олунма-ма-сы-ны тябии гябул етмялийик.
4 – Мцяллифин 4-жц бянддя вердийи фикирдя ня де-мяк истядийи мя’лум дейил. Ахы кимся иддиа етмяйиб ки, ари тайфаларында Виштасп йахуд да Эцштасп ады мюв-жуд олмамышдыр. I Даранын атасы да ари тайфаларына мян-суб бир шяхс кими ондан яввял, онун дюврцндя вя ондан сонра йайылмыш бир ады дашыйа билярди.
5 – Мцяллифин гейд етдийи 5-жи бяндин мязмунундан бе-ля чыхыр ки, инсана мяхсус Фараварти ады эуйа зяр-дцшт-лцк йаранан заманларда мейдана чыхмышдыр. Сон-ра мцяллиф бу гянаятя эялир ки, беля бир ад Мидийа дюв-ляти дюврцндя дя мювжуд олдуьу цчцн Зярдцшт бу дюв-лятин тяшяккцлцндян яввял йашамышдыр. Лакин бу щюр-мятли тядгигатчы гейд етмяйиб ки, Фараварти ады-нын Зярдцштдян яввял ишляк олмамасы щарада йазыйа алын-мыш вя ня цчцн бу ад Зярдцштцн гошуб-дцздцйц бир ад щесаб олунмалыдыр. Дцздцр, Фараварти ады Авес-тада дини мяфщум дашыйараг, щям дахили гцввя де-мякдир, щям дя «Мещр-Спандлар вя Амиша-Спанд-лар-дан сон-ра бир груп мяляклярин адыдыр. Бу мя-ляк-ляр ан-тик фарс дилиндя Фараварти, пящ-ля-ви ди-лин-дя Фараващр вя Авеста ди-лин-дя Фа-ра-ваши ад-ла-нырлар. Онлар щям ма-те--ри-йайа чев-рилян язяли мя-ляк сурятляри, щям дя ма-те-рийалары горуйан мя-ляк--ляр-дир» .
Фараварти инсана мяхсус ади бир ад кими дя ари тай-фалары арасында мювжуд олмуш вя Зярдцштдян яв-вял бир чох адлар кими хцсуси кюк вя мяфщума малик ол--дуьу цчцн Авестайа вя мазда-йаснайа дахил ола бил-миш-дир. Бу да ону гейд етмяйя ясас верир ки, I Даранын дцш-мянляриндян биринин ады олан Фараварти // Фа-ра-ва-ши ады Зярдцштцн йаратдыьы йох, ари тайфаларына мян-суб бир аддыр. Диггяти жялб едян диэяр бир мясяля бу-дур ки, Кяйани сцлалясиня мянсуб едилян II Виштасп та-рихи шяхс дейил, Щяхамяниши сцлалясиня мянсуб олан Виш-тасп ися тарихи шяхсдир. Щялялик дастан рявайят-ля-риндян ибарят бир йыьын йазы истисна олмагла, ялдя еля бир тарихи сяняд, факт йохдур ки, Кяйани сцлаля-си-нин мювжудлуьуну бяйан етсин. Бу сцлалянин ня заман ща-кимиййятдя олмасы, щансы тайфа вя дийарларын онун та-бечилийиня кечмяси, щансы археолоъи тапынты вя факт--лара, диля вя мядяниййятя малик олмасы тядгиг олун-мамыш мювзулардыр.
Бу суаллара жаваб тапмаг цчцн Авестайа мцражият ет-сяк, мянтигя уйьун олма-йан- бир иш эюрмцш оларыг. Чцн-ки Щяхамяниши сцлаляси тарихи, Кяйани сцлаляси ися Авеста иля баьлылыьы олмайан хяйали бир сцлалядир. Ан-жаг бир дастан (Фирдовсинин «Шащнамя» ясяринин – Е.Г.) материалы олдуьундан онда Мидийа дювляти вя Щяхамяниши сцлалясиндян сющбят эетмядийи цчцн, конкрет бир заман чярчивясиндя мювжуд олмадыьы цчцн, щяр щан-сы мцщцм бир мянбя тяряфиндян тяс-диг олунма-ды-ьы цчцн Кяйани сцлаляси уйдурулмуш бир сцлалядир. Дас-танда баш верян просеслярин вя бя’зи шяхс ад-ла-ры-нын Авестада гейд олунан просесляря вя шяхс адла-ры-на охшар олмасы да щямин дастана тарихи е’тибар га-зандырмыр. Яслиндя Кяйани сцлалясинин тарихи ящя-мий-йят кясб етмяси Авестадан асылыдыр. Авеста йуха-ры-да гейд олунан дастандан гядим олдуьу цчцн тарих ба-хы-мындан е’ти-барлыдыр. Буна эюря бир дастаны («Шащ-на-мя» ясяриндя Кяйани сцлаляси иля баьлы йазылары – Е.Г.) тарихи сяняд олан Авеста цчцн ме’йар, юлчц тя’йин ет--мяк, икинжини биринжинин мязмунуна ясасян шярщ ет-мяк дцзэцн дейил. Ня гядяр ки, Кяйани сцла-ляси тарихи ети--бар газанмайыб, мцяййян шащлары бу сцлаляйя мян-суб едиб мцлащизяляр йцрцтмяк хяталы вя мя’насыз бир мяш-ьулиййятдир. Мясялянин беля гойу-лу-шу бир чох тяд-ги-гатчыларын иряли сцрдцкляри фи-кир-ляря дя тя’сир ет-миш-дир. Онлар бу гянаятя эя-либ-ляр ки, Зярдцштля ей-ни заманда йашамыш Эцш-тасп ан-жаг I Даранын ата-сыдыр.
«Die zeit zorousters» (leipzig 1924) адлы йени гейд-ляринин бириндя Щертел исбат етмяйя ча-лышмышдыр ки, Зярдцшт е.я. VI ясрдя йа-ша-мыш вя Зяр-дцш-тцн йашадыьы дюврля яла-гя-дар парсларын сюйлядикляри фярзиййя дцз--эцн де-йилдир. «Зярдцштлцйц гябул едиб ону йай-маг-да Зярдцштя йардым едян Виш-тасп еля I Да-ра-нын атасы Виштаспдыр» – де-йя вахтиля фи-кир иря-ли сцрмцш Щертел бир даща бу мц-ла-щи-зя-йя гайыдараг ону дяс-тяк-ля-миш--дир. Щерте-лин нязяринжя, Щяхамяниши сцлалясиня мянсуб щя-мин Виш-таспын дюв-рцндя Зярдцшт йени айин-ля-ри иля чыхыш ет-ди вя Дара бу йени динин гящ-ряманы ол-ду. Ж.Щерсфелд, Щертелин фик-рин--жя, кя-ви Виш-тасп (кей Эцштасп) ады-нын Щяхамяниши-ляр дюв-рцндя Парсава вилайяти-нин жа-ни-ши--ни олан Виш-тасп адына охшар олмасы чох мцщцм мя-ся--лядир. Ж.Щерсфелдин фик-рин--жя, бу вилайят вах-тиля Заранг адланан тор--паг-лара шамил ол-муш, до-ьул-дуьу Рага (=Рей) шя-щяриндян эя-лян Зярдцшт пейьямбяр бурада Виш--тасп иля эюрцшцб таныш ол-муш, Авес-та-нын «Га-та-лар» щиссясиндя сюй-лядийи сюзляр дя она цн-ван--ланмышдыр. Виш-тасп вя оьлу Спан-ту--да-та йени дини гя-бул едиб онун гызьын тя-ряф--дарлары олду-лар. Спантудата о шяхсин ясил адыдыр ки, ша-щяншащ оланда Дари-йа-ва-щуш (Дара) ады-ны эютцрдц . Ябу Рейщан Би-ру-ни--нин фикринжя, Зярдцш-тцн зц-щур етмяси вя Бях--тяр (Бак-трийа) жа-нишини Виш-таспын зяр-дцшт--лцйц гябул етмяси Се-лев-ки сц-ла-лясиндян 258 ил яввял, йя’-ни е.я. 570-жи илдя баш вер-миш--дир. Ера-мы--зын илк яср-ля-рин--дя Шярги вя Гяр--би Би-занс-да йашайан мцял-лиф--ляр Зяр-дцш-тцн тя-ряф-дары, Авестада ады чякилян яф-са-ня--ви жа-нишин Виштасп щаг--да мя’лумат ал--мыш---дылар. Онларын нязя-рин-жя, бу Виш-тасп е.я. VI ясрдя йашайан, та-ри-хи шяхс олан I Да-ра-нын атасы Виштасп юзц-дцр. Йазыла-рын-да бу ики шяхсин ейни бир шяхс олдуьуну илк дяфя гейд едян Ам-миан Мар-сел-лин-дир. Бир чох чаь-даш тядгигат-чы-лар бу фикрин тя--ряф-да-рыдыр .
Вя нящайят, «Диэяр бир мцлащизядян мя’-лум олур ки, вяфат едяндя Зярдцштцн 72 йашы вар-ды. Зярдцштцн анадан олмасы вя вя-фат етмясиля баьлы мянтиги фярзиййяляря вя сон мцлащизяляр ясасында дягиг бир та-ри-хя сюй-кян-мяк истяйянляр цчцн ян ялве-риш-ли тарих е.я. 628-жи илдян 551-жи илядяк олан дювр-дцр» .
А.Кристенсен йазыр: «Виштасп (Эцштасп) иля баь-лы сюйлянмиш фи-кир вя мцлащизялярин мцхтя-лиф-лийи Кяйани сц-лаляси вя Щяхамяниши сцлаляси ят-ра-фында йа-ран-мыш бцтцн галмагалларын башлан-ьыж нюг-тяси-дир» .
Тядгигатчынын сюйлядийи бу эюзял фик-ря ону да яла-вя етмяк олар ки, яэяр Кяйани сцлаля-си--ня мянсуб еди-лян шащ Виштаспын мювжуд олмады-ьы-ны вя зяр-дцшт-лц-йц гябул едян, ону йаймагда Зярдцштя йар---дым едян, I Да-ра-нын атасы олан Виштаспын тарихи шяхс ол-дуьуну гя-бул етсяк, онда бирдяфялик бцтцн фи-кир вя мц-лащизялярин мцхтялифлийи арадан галхар, ан-тик Ира-нын тарихи симасындан яфсаня губары сили-няр, йан-лыш тящлил вя шярщляря йер галмаз..Виштасп гал-ма-га-лы дцйцня дцшмцш еля мясялядир ки, бу дцйцн ачы-лар-са, антик Иранын вя Ари (Асийа) тай-фа-ларынын та-рих вя жоьрафийасынын тядгиги ишиндя ин-гилаб баш вер-миш олар.
Парсаванын (Парфийанын) жоьрафи мювгейи вя кяви (жа-нишин) Виштаспын кимлийи щагда гыса да олса йц-рцт-дц-йц фикир вя мцлащизяляря йекун вурараг бу китаб мцяллифи беля нятижяйя эялир: Щяхамяниши сцлалясиня аид китабялярдя ады чякилян, Ассур мянбяляринин мя’-луматларына эюря Мидийанын шималында вя Урмийа эю-лц щювзясиндя йерляшян Парсаванын (Парфийанын) жа-нишини олан Виштасп Авестадакы Виштасп юзцдцр; Бяр-дянин // Бярдяянин мяркяз олдуьу Арран еля Пар-са-ва (Парфийадыр); Дарижа (=Дярж=индики Лерик) бюлэя-син-дян йола дцшян Зяр-дцшт Талыш даьларынын шимал ис-тигамяти бойунжа щярякят едяряк шимала= Бах-тяря (Бакт-рийайа) эялмиш вя йолда раст эялдийи Кцр йа да Араз ча-йы-нын ашаьы золаьы олан Даити чайыны кечяряк кяви (жа-нишин) Виштаспын сарайына чат-мышдыр. Йухарыда йа-зыланлардан айдын олур ки, Гафгаз щювзяси Иран-Виж яра--зиси-нин мяркязи щиссясиня уйьун эялир. Яввял дя гейд етдийимиз кими, бир чох алимляр, о жцмлядян «Гилд--нер Арраны Авестадакы Арайанам-Ваижа иля дя-фя-лярля ейни-ляш-дирмиш» , щабеля «Вангущу-Да-и-ти еля бир чайдыр ки, Иран-Виж яразисиндя ах-мыш--дыр. Пящляви дилиндя йазылмыш «Бон-Дя-щишн» китабынын мя’луматына эюря, бу чайын мян--бяйи Эцржцстан даьларындадыр. Профессор Уис-ти вя Дармстетеря эюря, щямин чай Араз ча-йы-дыр» .
Бурада диггяти аз жялб етмиш мцщцм мясяля одур ки, бяшяриййятин илк бюйцк мя-дяни ингилабы олан маз-да-йасна дини ялверишли ижтимаи-сийаси шяраит олма-дан, эцжлц бир сийаси дайаьа малик олмадан щеч вахт инкишаф едя билмязди. Иранда бе--ля шяраит биржя дя-фя – Ари (Асийа) торпагларына сащиб олан бюйцк Щяхамяниши дюв-ля--ти тяшяккцл тапанда яля дцшдц. О заманларда тя-каллащлыг гыьылжымларыны ичин-дя аловлан-дыран, мцд-рик бир кащин олан Зярдцшт инсанлары «йахшы дц-шцн, йах-шы даныш, йахшы иш эюр» принсипиня дя’вят едир вя цз тутдуьу горхулу йолларда щяр-дям йорьун дц-шя-ряк юз Йараданынын дярэащына мцражият едиб на-ля го-парырды ки:
«Щансы юлкяйя цз тутум, щарайа эедим?
Щярбчиляр вя рящбярляр мяндян
узаг доланырлар.
Якинчиляр мяни хошламырлар.
Юлкянин йаланпяряст ямр сащибляри
мянимля мцбаризяйя чыхырлар.
Ей Ащура-Мазда, сюйля, сяни нежя разы салым?
Ей Ащура-Мазда, билирям ки, нийя эцжсцзям:
Мал-дювлятим жцз’идир.
Тяряфдарларым да аз» .
Торпагларында йашайан инсанлары бирляшдирмяк цчцн мя’няви бир эцжцн варлыьына ещтийаж дуйан, гцдрят са--щиби олан, азад давранышлы бир дювлятин дяр-эа-щы-на Зярдцшт тяряддцд етмядян цз тутмалы вя о дярэащ-да дайаг арамалы иди. Гцдрятли бир дайаг олмадан онун тя-латцмлц чыхышынын биржя жцмляси бяс иди ки, кя-ви-ляр (жанишинляр), йаланчылар, жащилляр, мцшрикляр бир--ляшиб беля дини арадан эютцрсцнляр.
Кадусийада вя Атропатенада башчыларын мещри-бан-лыьы иля гаршылашан Зярдцшт Иран шащы I Дара-нын атасы, Кадусийанын гоншулуьунда йерляшян Парса-ва жанишини Виштаспын йанына эялир. Бу дийар Каду-си-йа-дан узаг дейилди, орада вя йол бойу сакин тайфаларын ди-ли Зярдцштцн данышдыьы дил иди.
И. Роберт йазыр: «Иран йенижя йаранан зярдцштлцк дини иля йе-ни бир щяйат кясб етди. Иран ордусу гярб-дя гцд-рятли гоншу олан Бабилистаны е.я. 539-жу ил-дя фятщ етди, Бюйцк Даранын шащ олдуьу бю-йцк бир империйа йаратды вя мцща-ри-бя апар-дыьы Саламис адлы йерядяк Авро-па-йа тя-ряф ирялиляди. Йунан йазычылары Аси-йа-нын мц-бариз дининин эцжлц тя’сириня мя’-руз гал-ды-лар. Щеродот Ирана сяфяр ет-ди вя бу юлкянин та-рихиня даир шярщляр йаз-ды» .
Диггятдян йайынмамалы бир мясяля дя будур ки, пящ-ля-ви дилиндя китаблар вя Видевдат, Зад-Спарам, Бон-Дя-щишн кими Авестанын сонрадан ялавя едилян щис-ся-ля--ри бюйцк ящямиййят кясб етсяляр дя онларда Зяр-дцш-тцн доьулдуьу, динини йайдыьы йерин тарихи вя жоьра-фи-йа-сы щаггында гейри-мцяййян, тящриф едилмиш мя’лумат-лар мювжуддур. Буна эюря бу щиссяляр Авеста дцнйа-сы-на апаран йол щесаб едиля билмяз. Зярдцштлцк дининин та-рих вя жоьрафийасы иля таныш олмагдан ютрц Авес-та-нын илкин щиссялярини, хцсусиля «Гата-ла-р»ы мцталия ет-мяк, орада щяр шейя нязяр салмаг, сонра ися йухарыда гейд олунан китаблардан вя диэяр мян-бялярдян ис-ти-фа-дя етмяк лазымдыр. Мясялян, Видевдат Иран-Виж ад-ла-нан яразидя 10 гыш вя 2 йай айынын олмасыны мя’лу-мат верирся, бу иглимя инди уйьун эялян йерин ахтары-шы-на бцтцн диггятимизи йюнялтмямялийик. Узунмцддят-ли гыша малик олма Иран-Вижин щансы жоьрафи йер ол-ду-ьуну эюстяря билмядийи цчцн иглимля баьлы мясяляйя чох да ящямиййят вермирик. Лакин тохунулан бу мяся-ля-нин диэяр бир тяряфи дя будур ки, Харязм вя Хораса-нын иглими йох, Гафгаз щювзяси вя онун шимал щис-ся-си-нин иглими Иран-Виждя олмуш иглимя даща чох уйьун эя-лир. Авеста жоьрафийасыны буэцнкц ме’йарла юлчмяк дцз-эцн дейил. О заманлар енли вя дярин олан бир чай онун ики сащилиндя йашайан сакинлярин бир-бириня гар-шы чох вахт биэаня галмасына сябяб олурду.
Илкин Авестада бол чайлар, сых мешяляр, бяря-кят-ли отлаглар, ат, иняк вя гойун сцрцляри, ичмяли суйу олан чохсайлы булаглар, Елбрус вя Щараива (Гафгаз) ки-ми мянзяряли даьлар вя Зярдцштцн дилиндя даны-шан инсанлар тясвир олунурлар. Бу тябии цстцнлцкляря ма-лик торпаглар бир тяряфдян Фарах-Карита (Каспи) дя-низиня, диэяр тяряфдян ися Щараива=Щара=Гафгаз даь-ларына говушур вя бу даьларын архасында да ту-ран-лылар, саиримляр=саклар сакиндирляр. Щараива даь---ларында сакин щавашанэища тайфасы бу даьларын ятяк--ляриня эяляряк йаланпяряст варан вя дивпяряст ма-зан тайфалары иля вурушурдулар. Ири, щяшяратла до--лу вя щавашанэища тайфасынын йашадыьы йердя мян-бя-йи олан Даити (Кцр) чайы Иран-Вижин ортасындан ке-чя-ряк Фарах-Карита дянизиня тюкцлцр. Бу гядяр эю-зял-лик вя бол не’мяти олан щямин торпаглар эениш ол-ма-ды-ьы цчцн Зярдцшт кими тянща бир пейьямбяр ораларда асан-лыгла щярякят едя билирди. Бу торпаьа мяхсус яра-зи-дян кянарда узаг даь йоллары, горхулу сящралар, та-ныш олмайан халг вя шящярляр мювжуд иди. Бура еля бир дийардыр ки, Авестанын «Йасна» вя «Йашт» щис-ся-ля-рини дилиндя сясляндирян Зярдцшт ораны йахшыжа та-ныйырды вя щяр эушяси щагда мя’луматы варды. Щаг-гын-да сющбят апардыьымыз бу йер Кадусийанын ши-ма-лы-на (Лянкярана, Муьана) вя Аррана тямамиля уйьун эя-лир вя Иран-Ваижа (Иран-Виж) яразисинин бир щис-ся-си-ни тяшкил едир.
Бир тядгигатчы йазыр: «Иран-Вижин жоьрафи мювгейи щагда ики мц-щцм фярзиййя мюв-жуд-дур. Дармстетер кими бя-зи ираншцнас алимлярин нязяринжя, Иран---Виж, ещ-ти--мал ки, Азярбайжанда, Гара-баь-да йерляшиб, Авестадакы Аирийа адынын кю-кцндян йаранан Арран бу йерин антик ады-дыр вя Арран да сон-ра-лар Иран олмушдур. Ар-ран чох сойуг олан йер-дир, шахталы вя узун гышы вар. Иран-Ви-жин бир башга йердя – бюйцк Иран юлкясинин шяр-гиндя йерляш-дийини гейд едян тяд-ги-гат-чы-лар да вар» .
Бу тядгигатчы йухарыда дедийи фикирлярин арды ола-раг ари тайфасы вя онун мяншяйи щагда беля йазыр: «Мазандаран дянизинин шималында вя Гара дя---низ иля Мазандаран дянизи арасындакы тор---пагларда чадыр щяйаты сцрян тайфа-лар-дан олан, дилляри бир-бириндян аз фярг-ля-нян ики Иран тайфасы – мидийалылар вя парс-лар ера-мыздан тягрибян 1700 ил яввял Жя-нуба, Ма-зандаран дянизинин гярбиня кюч-мцш вя мян-суб олдуглары иргин адыны йа-ша-дыглары йеря вер-мишляр. Еран кюкцндян йа-ранан Иран, Ал-ба-ни-йа вя албан адлары эюс-тя-рир ки, Иран ир-ги-ня мянсуб тайфалар бир за-манлар ора-ларда са-кин олмушлар. Бя’зи ан-тик тарихчилярин фик-рин-жя, бу мц-ща-жир тай-фалар сак вя сармат тай-фаларына мян-суб олмушлар вя бу ики тай-фа--дан гопуб ай-ры-лан инсанлар чятин кечидли Гафгаз даь-ла-рыны тяд-ри-жян кечяряк Урмийа эю-лц ят-ра-фында мяскун олмушлар» .
Арран вя Эцржцстанда инди дя еля тайфалар сакин-дир ки, онлар айр, айрван, щям дя ас, аст вя уст ад-ла-ныр--лар. Бу тайфаларын данышдыьы дилдя онларын ады айр вя дигвар, русжа ися уст, дигвар, айрван вя айр-дыр. Устларын яксяриййяти Мяркязи Гаф-газ ре-эио-нун-да вя бу реэиону ики инзибати яразийя айыран бюйцк бир да-ьын щяр ики тяряфиндя мяскундурлар. Устларын йа-ша-дыьы ярази Русийанын Уст Мухтар Рес-публикасынын ши-мал щиссясини тяшкил едир. Устларын бир гисми дя Ка-бардин-Балкар Республикасында йашайыр.
«Устлар Гафгаз иранлыларындандыр. Он-ла-рын мяншяйи барядя фикир вя мц-ла-щи-зя-ляр мцх-тялифдир, амма ян мягбул оланы одур ки, он-лар сак вя сарматлара, хц--сусян алан-лара мянсуб олуб Гафгаз халглары иля гай-на-йыб-га-рыш-мыш-лар . Устларын дили Иран дил-ля-ри групуна аиддир, е-т-ник- кюк-ля-ри ися ари ир-ги-ня мян-субдур» .
Зярдцштцн доьулдуьу йерля баьлы аз диггят йетирил-миш диэяр бир мясяля одур ки, бир пейьямбярин арды-жыл-лары вя бюйцк бир динин мю’минляри башдан-баша са-вад-сыз олсалар да, заман кечдикжя онларын дини дя-йи-шиклийя уьраса да вя юз дининин назил едилмя та-ри-хи-ни унутсалар да, ягли вя мянтиги нормалара эюря о пей-ьямбярин доьулдуьу вя динини йайдыьы йерин мцяййян едилмяси мясялясиндя онлар щеч вахт сящвя йол вер-мяз-диляр. Чцнки инсанлар нясил-нясил, атадан-оьу-ла о пей-ьямбярин адыны, динини йайдыьы йери юйряниб йад-да сах-ламыш вя щямин йерля мя’няви цнсиййят сах-ла-мыш-лар. Туталым, еля бир эцн эялиб чатыб ки, дцнйа цзря Щяз-ряти Иса Мясищин ардыжылларыны бармагла саймаг олур вя фярз едяк, онларын дини щагда мя’лумат верян щеч бир йазы да мювжуд дейил, о заман щямин диня гул-луг едян инсанлар о пейьямбярин доьулуб бойа-баша чат-дыьы йери унуда билярлярми?
Бон-Дящишн китабында 29-жу фяслин 12-жи па-раг-ра-фы-нын мя’луматына эюря, Иран-Виж Азярбайжанда йер-ля-шир, Даити чайы вя Дарижа чайы да Иран-Вижин яра-зи--синдян ахыр. Авропа тядгигатчылары кими про-фессор И.Пурдавуд да Иранын шяргиндя, Ха-рязмдя Иран-Вижин йерляшдийини эцман едяряк йазыр: «Бон-Дя-щишн китабында жоьрафи адлар щагда ясас-сыз мя’луматлар мювжуддур»52. Бон-Дящишн ки--табына шярщ--ляр йазан диэяр бир тядгигатчы «Даити ча-йы Иран-Виждян Эцр-жцс-та-на ахыр» йазмаг явязиня «Даи-ти чайы Иран-Виждян Чиня ахыр» йазмышдыр. Бу-рада «дц-шцнжяляриня щаким ол» кяламы йада дц-шцр вя беля суал ортайа чыхыр ки, Бон-Дя-щишн йазыла-ры-на – мин ил яввял мювжуд олмуш мазда-йасна дининя мях-сус жоь-ра-фи адлар топлусунун варлыьына батил мю-щцр вурмаг, о диня даир йазылара ачыг-жа -мцдахиля ет-мяк бизлярин хяталы эцманларындан доьан бир ямял де-йилми? Доь-ру-су, яэяр Бон-Дящишн китабында Азяр-бай-жан вя Эцржцстан йериня Харязм вя Хивя йа да Иранын шяр-гиндя йерляшян диэяр йерляр йазылсайды, о заман щаг-гында сющбят апар-дыьымыз бу тядгигатчылар йеня «Бон-Дящишн китабында жоьрафи адлар щагда ясас---сыз мя’луматлар мювжуддур» – дейя гейд едяр-ди-ляр вя Хивя йериня Чин йазардылар? Суал доьуран ди-эяр бир мясяля одур ки, яэяр Бялх вя Харязм Иран-Виж олуб-са, онда бцтцн антик мянбяляря вя яксяр йени тядгигатлара эюря Гафгазын шималында сакин олмуш сак тайфаларына мянсуб турлар вя саиримляр щарада идиляр? Бялх вя Ха-ряз-мин шяргиндя Чин, шимал-шяр-гин-дя тцрклярин дийары Алтай, гярбиндя Хорасан вя Кас--пи дянизидир?!
Авестанын, хцсусян онун Йашт щиссясиндя гейд едил-дийиня эюря, турлар Фарах-Ка-рита (Каспи) дя-ни-зи-нин йахынлыьында мяскун бир тайфа олмушлар вя тур-ла-рын мяс-кун олдуьу Туран юлкясинин башчысы Яф-ра-си-йаб да бу бюлэядя торпаглары яля ке-чирмяк цчцн мц-ща-рибяляр апармышдыр. Эюрцнцр, бязи тядгигатчылар Бялх вя Ха-ряз-ми Иран-Виж йа да онун бир щиссяси гябул ет-мякля бу мягсяди дашыйыблар ки, тур-лары Бялх вя Ха-рязмин гярбиндя, Мазандаран дянизинин шярг сащи-лин-дя йер-ляш-дирсинляр. Бу, доьру-дцзэцн мювгедирми? Бяс онда Гафгаз, Мидийа, Варан вя Даити щарада гал-сын?
Бундан яввял дя гейд олундуьу кими, Зярдцшт бир тя-ряфдян йаланпярястляр (саи-рим вя турлар) иля, ди-эяр тяряфдян ися шейтанпярястляр (варанлар вя ма-зан-лар) иля щямишя мцбаризя апарырды. О заман шей-тан-пя-рястлик иля Бащарат (Щиндистан) йох, Мазандаран дя-ни-зинин шяргиндя юлкяляр вя Яфганыстан мяшьул олур-ду вя Ма-зан-даран да Елбрус сыра даьлары иля Щин-дистанла гоншу иди. Бу да ону эюстярир ки, Иран-Виж вя зярдцштлцк дининин йайылдыьы мякан тур тайфасы иля варан вя мазан тайфалары арасындакы торпагларда йерляшмяли иди. Диэяр тяряфдян, Иран-Виж Урмийа эюлц, щабеля маздайаснанын вятяни сайылан Елбрус даьлары иля щямсярщяд иди. Бцтцн гейд олунан фикир вя мцлащизяляря диггят йетиряндян сонра беля бир суал ортайа чыхыр: Иран-Виж Атропатенада, Арранда вя Кадусийада йерляшя билярди, йохса Харязм вя Бялхдя?

Hosted by uCoz