ИСТОРИЯ ТОЛЫША

Тарих дярсляри

МАДА (МИДИЙА)
ЧАРЛЫЬЫНЫН ЙАРАНМАСЫ
«Азярбайжан тарихи. Биринжи жилд»
Бакы, 1998

Мадалылар (мидийалылар) тарих сящнясиня е. я. I миниллийин яввялляриндя чыхмышлар. Онларын адлары Ашшур салнамясиндя илк дяфя IX ясрин 30-жу илляриндя чякилмишдир. III Салманасар (860-825) онларын юлкясини Amadai адландырыр. Сонралар Matai вя Madai формаларына раст эялинир ки, бу да щям «мадалылар», щям дя «Мада» демякдир. Ашшур щярби ядябиййатында мя’лум олан бу формаларын щамысы Мада сюзляри ... иля мяншяжя баьлыдыр. «Мадалылар» вя «Мада» адларынын сонракы формаларынын щамысы - щям Шярг, щям дя Авропа формалары юз мяншяйини бу етнохоронимдян эютцрцр; яряблярдя тясадцф едилян mah, ермянижя mar, орта фарс сюзц may да бу гябилдяндир.
Мада тайфа иттифагы ясасян Жянуби Азярбайжандан шяргдя вя жянуб шяргдя йерляшян вилайятлярдя тяшяккцл тапмышды... Онлар малдарлыг, якинчилик вя мцхтялиф сянятлярля мяшьул олурдулар...
Щеродотун топладыьы рявайятлярдя Мада дювлятинин ясасынын гойулмасы, эуйа е. я. 700-жц илдян 647-жи илядяк Маданы идаря етмиш Дейок дейилян бирисинин ады иля ялагяляндирилир...
Е. я. VII ясрин 20-жи илляриндян Маданын гаршысында йени дювр - истила мцщарибяляри дюврц ачылыр. Мада вя мадалылар тезликля Юн Асийанын тарихиндя чох бюйцк рол ойнамалы олдулар...
Увахшатранын (Киаксарын, 625-584) симасында Мада тахтына чох габилиййятли шяхсийятин чыхдыьы шцбщясиз иди... Киаксар... Мада тарихиндя илк низами орду йаратды...
Е. я. VIII ясрин сонунда - VI ясрин башланьыжында мадалылар Маннаны, Урартуну вя Скиф чарлыьыны юзляриня табе етдиляр...
Беляликля, Мада дювлятинин сярщядляри Шяргдя Орта Асийадан Гярбдя Щалис (мцасир Гызыл Ырмаг - ред.) чайынадяк узанырды. Дювлятин шимал сярщядляринин бир гисми Колхиданын йахынлыьындан кечирди. Шцбщясиздир ки, Шимали Азярбайжанын бя’зи бюлэяляри дя Мада дювлятинин тяркибиня дахил иди...
Мадалылар Гярби Асийанын гядим мядяниййятинин инкишафында бюйцк рол ойнамышлар. Онларын юз йазысы варды. Лакин щямин йазынын нцмунялярини ашкар етмяк мцмкцн олмамышдыр. Маданын вя онунла щямщцдуд олан бюлэялярин яразисиндя жямиси бир нечя михи йазылы фрагмент... вя (йерли щюкмдарын адындан йазылмыш) Аккад дилиндя михи йазыларла тяртиб олунмуш кичик бцрцнж жядвял, щабеля арами йазылары олан бир нечя ваза тапылмышдыр. Михи йазы е. я. XI-IX ясрляря, арами йазылары ися е. я. VIII-VII ясрляря аид едилир.
Мадалыларын гейри-ади йцксялиши, гцдряти вя уьурлары гядим дцнйаны онлара диггят йетирмяйя вадар етди. Мадалылар, онларын ямялляри щаггындакы хябярляр Аралыг дянизинин, Щелладанын вя Жянуб-шярги Авропанын шярг вилайятляриня чатмышды. Йунан мцяллифляри Милетли Щекатей, Милетли Диониси, Лампсаклы Харон вя башгалары мадалылар щаггында йазмаьа башладылар.
Мада дювляти Иран йайласында вя онун щцдудларындан кянарда йашайан бир чох халглара вя тайфалара тясир етмиш Иран аляминин мядяни вя дини мяркязи иди.
Мадалыларын дини-фялсяфи тясяввцрляри йящуди дининя, еркян христианлыьа вя йунан фялсяфи фикриня мцяййян тясир эюстярмишди...
Астиагын щюкмранлыьы дюврцндя (е. я. 585-550-жи иллярдя) Мада чарлыьынын вязиййяти чох мцряккяб иди. Мада жямиййятинин дахили зиддиййятляри кяскинляшмишди...
Чарын башы Бабил ишляриня гарышмышды: Шимали Месопотамийада мцщарибя апарылырды. Мада гошуну йорулмушду, юлкянин мадди ещтийатлары тцкянмякдяйди. Мящз бу вахт Курушун (Кирин) башчылыьы иля фарслар цсйан етдиляр.
Фарсларла мадалылар арасында е. я. 553-жц илдя башланан мцщарибя цч ил чякди. Е. Я. 550-жи илдя Куруш Астиагы мяьлуб едиб ясир алды. Екбатана (Hangmatana) сарайынын сярвятлярини яля кечириб Парсайа апарды. Мада дювляти сцгут етди, щакимиййят Курушун ялиня кечди. О, Мада чарларынын рясми титулларыны гябул етди.
(Маданын фарслар тяряфиндян ишьалы е. я. 331-жи илядяк давам етмишди. Щямин илдя баш вермиш Гавгамела дюйцшцнда Македонийалы Александр тяряфиндян Щахаманиши империйасы дармадаьын едилди. Е. я. 323-жц илдя Македонийалы Александр гяфлятян вяфат етдикдян сонра ися Атропат Мада-Атропатена дювлятини йаратды. - Ред.)

Hosted by uCoz