АЗЯРБАЙЖАН ЭЯЛЯЖЯК АХТАРЫШЛАРЫНДА |
Главная страница. | напишите нам |
Ф. Ф. ЯБОСЗОДЯ
АЗЯРБАЙЖАН ЭЯЛЯЖЯК АХТАРЫШЛАРЫНДА I Мягаля ТАРИХ ЮЙРЯНИЛМЯК ЦЧЦНДЦР Бир бу эцн ики сабаща бярабярдир Б. Франклин Азярбайжан мямлякятинин тарихи арамсыз мцбаризя вя мцщарибяляр тарихидир. Бу тарих айры-айры дюврлярдя бир-бириня бянзяр, тящлил вя мцгайися етдикдя чох вахт ажы истещза вя эцлцш доьуран щадисялярля зянэиндир. Бир вахтлар бу торпагда язямятли вя гцдрятли дювлятляр мювжуд олмуш, онлар бурада йашайан халгларын динж щяйатыны вя асайишини лайигинжя тямин едя билмишдиляр. Бундан истифадя едян халглар, галыглары, щятта, индинин юзцндя дя чох вахт дцнйаны щейрятя эятирян сивилизасийалар вя мядяниййят нцмуняляри йаратмышлар. Аллащ бу халглара дцнйа тарихиндя биринжи сямави дини – зярдцштлцйц назил етмиш, Юз елчисини – Зярдцшт пейьямбяри онлара эюндярмишди. Зярдцштлцк - динж щяйаты вя асайиши, инсанларын гуруб-йаратмаг язмини вя сцлщ истяйини, эюзял яхлагы вя мянявиййаты тяряннцм едян бир дин иди. Лакин сонралар – узун ясрляр бойу – Азярбайжанда йашайан халглар ващид вя гцдрятли дювлят гурулушу йаратмаг имканындан мящрум олмуш, айры-айры дюврлярдя беля бир фцрсят мейдана чыханда о, щядсиз чятинликляр вя манеялярля гаршылашмалы олмушдур. Шяддадиляр, Сажиляр, Атабяйляр, Ширваншащлар, Аьгойунлу, Гарагойунлу дювлятляри, Сяфявиляр империйасы, XVIII ясрдя мювжуд олмуш 18 ханлыг... Онларын щяр бири бу вя йа башга бир сявиййядя Азярбайжаны бирляшдирмяк вя бурада ващид дювлят йаратмаьа сяй эюстярмиш, лакин бу жящдлярин щамысы тарихин ажы гящгящясинин мцшаийяти алтында щечя дюнмцш вя баш тутмамышдыр. Щяр бир халг юз тарихини тядгиг едиб юйрянир вя юзцня хош эяляжяк гурмаг цчцн онун ибрят дярсляриндян истифадя етмяйя чалышыр. Мцасир дцнйада мювжуд олан халгларын юз сосиал-игтисади, мяняви вя сийаси инкишаф сявиййясиня эюря мцхтялиф сявиййялярдя олмасы бир чох жящятдян онларын юз вя дцнйа тарихинин щямин ибрят дярсляриндян щансы сявиййядя истифадя етмяси иля баьлыдыр. Йцзилликляр бойунжа авара-сярэярдан «ковбой» щяйаты кечиртмякдян йорулмуш Шимали Америка халгларынын, нящайят, юз амбисийаларыны кянара гойараг, цмуми бир ижтимаи сазишя эялмяси вя бунун ясасында гцдрятли бир дювлят йаратмасы дедикляримизи сцбут етмирми? Орта яср жящалятиндян айылан Авропа халглары илк нювбядя «дцзэцн» дювлят гурулушу йаратмаьы юн плана чякмядилярми? Бюйцк Жоьрафи кяшфляр дюврц Авропасынын ян варлы дювлятляри олан Испанийа вя Португалийанын дейил, мящз кичик Щолландийанын даща тез тарихи тярягги йолуна гядям гоймасы вя йени бир сивилизасийа йаратмасы вахтында вя дцзэцн сийаси гярарлар гябул етмяйин ящямиййятиндян хябяр вермирми? Мящз тарихин ибрят дярсляриндян вахтында вя дцзэцн сийаси нятижяляр чыхартмамаьын нятижясидир ки, Испанийа кими бир дювлят щяля дя мцряккяб проблемлярля гаршылашмалы олур... Бяли, тарих она эюря дейилдир ки, бабаларымыз юз наьылларында вя щекайятляриндя онун айры-айры гящряманлыг епизодларыны хатырламагла юз кечмишляри иля фяхр едиб, бу заман хошаэялмяз фактларын цстцндян сцкутла кечсинляр. Тарих - ону юйрянмяк, онун ибрят дярсляриндян дцзэцн нятижяляр чыхартмаг ясасында хош вя етибарлы эяляжяк гурмаг цчцндцр. Юзцмц дярк етдийим вахтдан бизим халгымызын вя Вятянимизин талейи щямишя мяни наращат етмиш, онун кечмиши вя эяляжяйи иля баьлы суаллар мяндян щеч вахт ял чякмямишляр. Шцбщясиз, бунун чох бюйцк сябябляри вардыр. Азярбайжанын тарихини, мцхтялиф дюврлярдя бу торпагда эедян мцряккяб дахили вя харижи ижтимаи-сийаси вя мяняви просесляри юз имканларым дахилиндя тящлил етмяк ясасында эялдийим бязи нятижяляри бурада охужуларын мцщакимясиня тягдим етмяйи лазым билирям. Габагжадан ону дейим ки, бурада юз яксини тапан мцддяалар вя мцщакимяляр мяним юзцмцндцр вя онларын щяр бири щаггында охужуларла даща эениш фикир мцбадиляси апармаьа, онлары марагландыран суаллара даща ятрафлы жаваб вермяйя, гаранлыг щесаб етдикляри мятлябляри хырдаламаьа щазырам. - Башлыжы сябяблярдян бири Азярбайжан торпаьынын даим харижи мцдахиляляря вя даьыдыжы мцщарибяляря мяруз галмасыдыр. Беля ки, чох гядим дюврлярдян цзц бяри бцтцн дцнйаны лярзяйя салмыш амансыз мцщарибялярин демяк олар щеч бири бу торпагдан йан кечмямишдир. Ассурийа-Мидийа мцщарибяляри, Македонийалы Александрын истиласы, яряб ишьалы, Теймурлянэ, монгол-татарлар, Тцркийя-Сяфяви мцщарибяляри, рус гошунларынын мцтямади мцдахиляляри вя ишьалы, Гажар тяжавцзц, ХХ ясрин яввялляриндя баш вермиш вятяндаш мцщарибяляри, бунлардан башга сайсыз-щесабсыз ара мцщарибяляри, кючяри халгларын фасилясиз щцжумлары вя и. а. Азярбайжан торпаьыны тар-мар етмиш, бурада йарадылмыш сивилизасийалары мящв етмишдир. Бу мцщарибяляр халгын динж щяйат ахарыны позмуш, онун ващид бир халг шяклиндя формалашмасына, юлкядя ващид милли идейанын вя барышыьын тяшяккцл тапмасына имкан вермямишдир. Бу мянада, бцтцн орта ясрляр вя йени дювр Азярбайжан тарихи сийаси вя мяняви пяракяндялик дюврц олмуш, бурада ващид дювлятин йаранмасы гейри-мцмкцн олмушдур. - Гядим Мядо (Мидийа) халгына Аллащ тяряфиндян назил едилмиш илк сямави дин – зярдцштлцк – йухарыда гейд олунан мцряккяб просеслярин эедишиндя (бялкя дя онларын бирбаша тясири алтында, чцнки бу динин тяблиь етдийи эюзял яхлаг мцщарибя вя даьынтыларла бир арайа сыьмырды) мягсядйюнлц тясир вя тязйигляря мяруз галмыш, онун мцгяддяс китабы олан «Авеста» бир нечя дяфя йандырылмыш вя (чох эцман ки, мцяййян тящрифлярля) йенидян йазылмышдыр. Нятижядя бу илащи дин тящриф олунараг, жылызлашдырылмыш вя атяшпярястлик сявиййясиня ендирилмишдир. Сон дюврляря гядяр «Авеста»ны юйрянян тядгигатчылар ону атяшпярястлик китабы кими баша дцшмцш вя бу ад алтында да охужулара тягдим етмишляр. Бу мянада, Аллащын илащи дини, ващид бир Аллаща инам вя етигад тяблиь едян зярдцштлцк атяшпярястлик шяклиня дцшмякля яслиндя бидят формасыны алмыш, онун тяряфдарлары кафирляшяряк бцтпяряст олмуш вя нятижядя Аллащын гязябиня дцчар олмушлар (мцгайися цчцн Муса пейьямбярин вящйиндян сонра йенидян бцтляря ситайиш едян йящудиляри хатырлайын!). - 1400 ил ярзиндя Азярбайжаны аз чох вящдят щалында сахламаг анжаг Ислам дининин кюмяйи ясасында мцмкцн олмушдур! Щятта, ХХ ясрин 30-жу илляриндя мцсялманчылыьа бюйцк зярбя вурулса да, бцтювлцкдя мцсялманчылыг идейасы итмямиш, о, Азярбайжан ящалисини бирляшдирмякдя давам етмишди. Азярбайжанда азярбайжанчылыьын бу сонунжу дайаьыны да, эюрцнцр, даьытмаг лазым иди. Буна эюря дя Т. Озалын вясиййятляриня дюнмядян ямял едян мцстягил Азярбайжан щюкумятинин хцсуси идаряляри вя тяблиьат васитяляри щазырда юз бцтцн диггятини мящз Ислам динини парчаламаг вя бу йолла Тцркийяйя гатылмаг вязифясини «уьурла» йериня йетирмякдя давам едирляр... - Мцряккяб ижтимаи-сийаси просеслярин эедишиндя бу торпагда мяскунлашмалы олмуш йад мядяниййятин нцмайяндяляри юзляри иля бура бир сыра йабанчы, йерли халгларын мянявиййатына вя менталитетиня уйьун эялмяйян, чох заман онунла дабан-дабана зидд олан яхлаг вя мянявиййат нцмуняляри эятирмиш, онлар йерли халгларын бир-бириндян тяжрид олунмасына, яняняви щяйат ялагяляринин вя ащянэинин позулмасына эятириб чыхармышлар. Бу мянада, эялмя вя йерли халгларын бир-бири иля дил тапмасы, гайнайыб-гарышмасы щяддиндян артыг аьрылы-ажылы эетмиш, бу просес мцтямади олараг мцхтялиф сявиййяли вя характерли сосиал, сийаси вя мяняви сарсынтыларла мцшаийят олунмушдур. - Бцтцн бунлар, юз нювбясиндя, ейни бир юлкя дахилиндя мцхтялиф мядяниййятлярля сяжиййялянян бюлэялярин (бюлэячилийин - йерличилийин) формалашмасыны шяртляндирмишдир. Инсафян десяк, бюлэячилик дцнйанын яксяр халгларында мювжуд олмуш вя инди дя олмагдадыр. Бу бахымдан, Азярбайжан щеч дя истисна тяшкил етмир. Лакин дцнйанын яксяр дювлятляриндян фяргли олараг, Азярбайжанда бюлэячилик о гядяр дярин кюк салмышдыр ки, о, юлкядя ващид милли идейанын вя дювлят гурулушунун тяшяккцл тапмасы йолунда аз гала башлыжа манеяйя чеврилмишдир. Нятижядя бир чох дахили вя харижи ялверишли шяртляр йетишмиш щалда олдугда да бурада ващид дювлят йарана билмямишдир. - Узун ясрляр бойу йахын гоншусу олан бюйцк дювлятлярин фактик мцстямлякяси щалында йашамасы Азярбайжанда щямин просесин даща дярин кюк атмасына шяраит йаратмышдыр. Метрополийа Азярбайжанда щюкм сцрян бюлэячилик мярязини няинки арадан галдырмамыш, яксиня, юз милли сийасятинин «Парчала вя щюкм сцр!» принсипиня уйьун олараг, онун даща да дяринляшмясиндя мараглы олмушдур. Мясялян, 150 ил Русийа империйасынын тяркибиндя – ващид бир дювлятин айрылмаз щиссяси кими мювжуд олмасына, Совет щакимиййяти илляриндя ися фактик олараг айрыжа дювлят шяклиндя фяалиййят эюстярмясиня бахмайараг, Шимали Азярбайжанда реэиончулуьун щяддиндян артыг ачыг вя ийрянж формаларда сахланылмасы вя инкишаф етдирилмяси эялдийимиз гянаяти бир даща тясдиг едир. Нятижядя, щяр дяфя йени тарихи фцрсят яля дцшдцкдя, кечмишин ажы вя ибрятамиз тяжрцбясини дяриндян тящлил етмяк, ондан дцзэцн нятижяляр чыхармаг, бунун ясасында юлкядя йашайан бцтцн халглары ващид милли идейа ятрафында бирляшдирмяк вя ващид дювлят гурмаг явязиня, щяр бир бюлэя бу фцрсятдян истиснасыз олараг юз локал (бюлэя) мянафеляри наминя истифадя етмяйя жан атмышдыр. Беляликля, Аллащын бу мямлякятя вердийи щяр бир сонракы тарихи фцрсят юзцндян яввялки иля мцгайисядя ажы бир мязщякяйя дюнмцш, тарихин нювбяти истещзасына сябяб олмушдур. Щярчянд ки, Щеэел тарихин анжаг ики дяфя, биринжи дяфя – фажия, икинжи дяфя ися – мязщякя формасында тякрар олундуьуну тясдиг етмишдир, Азярбайжанда бу жцр тякрарларын сайы-щесабы олмамышдыр! Эялин, бирликдя чох да узаг олмайан, чохларынын жанлы йаддашында щяля йашамагда олан, йахын кечмишимиздя баш вермиш щямин тякрарларын анжаг икисини тящлил етмякля мцлащизяляримизи давам етдиряк. ХХ ясрин икинжи ониллийиндя Русийа империйасынын даьылмасы, 1918-жи илдя Азярбайжан Демократик Республикасы дейилян бир гурумун йаранмасына эятириб чыхартды. Санки бу гурумун йарадыжылары (харижи мцяллифляр нязярдя тутулмур, чцнки онлар кифайят гядяр иди вя щяр биринин юз мягсяд вя мярамы вар иди) бу торпаьын чохминиллик тарихиндян хябярсиз адамлар кими, бир анда-жа Мцсават (оху: - пантцркчцлцк) байраьыны эюйляря галдырыб, Азярбайжанда Тцрк (?!) жцмщуриййяти гурмаьа жящд етдиляр. Мцщакимяляримиз чох чылпаг эюрцнмясин дейя, щямин жцмщуриййятин идеолоъи рящбярляриндян биринин – М. Я. Рясулзадянин сюзляриня мцражият етмяк пис олмазды. «Азярбайжанлылар тцркдцрляр»... «Бцтцн тцркляр юз араларында бюйцк дцнйа федерасйонуна гядям олмаг цзря бир федерасйон йапмалыдыр. Йени Туран, мядяни бирлик цзяриндя тясис едилиб анжаг эяляжяк биряр Тцрк щюкумятляринин федерасйону шяклиндя тясяввцр олуна биляр». Тякжя ону гейд етмяк лазым эялир ки, бу сятирляр жцмщуриййятин фажияли мяьлубиййятиндян жями ики ай сонра – 1920-жи илин ийул айында йазылмышды... Гой охужу юзц бу сюзлярин щягиги гиймятини версин! Юлкяни бцрцмцш милли-азадлыг мцбаризяси «дявянин ганад ачмасына» имкан вермяди вя ону тезликля юз йериндя отуртду. Йени дювлят гурулушунун ясасларыны гурмаьа мажал тапмамыш, дцнйанын мцхтялиф нюгтяляриня байраг санжмаьа жан атмаг истяйянлярин агибяти еля дя олмалы иди... Беляликля, тцрк жцмщуриййяти йаратмаг кими сярсям бир идейа ХХ яср Азярбайжан тарихинин илк фажияси олду!.. Совет империйасынын даьылмасы ХХ ясрин сонунда нювбяти тарихи фцрсятин йаранмасына эятириб чыхартды. Эюзлямяк оларды ки, йахын тарихин фажияли дярсляри, нящайят, бу дяфя йени дювлят гурулушунун йарадылмасы ишиндя щялледижи мягам кими рящбяр тутулажаг. Тяяссцф ки, йеня дя «кющня щамам олду, кющня тас олду»! Йеня тцркчцлцк, йеня тцркийячилик, Азярбайжанда йашайан гейри-тцрк халгларынын ачыг-ашкар инкар едилмяси вя «Чиня тцрк байраьы санжмаг» истяйи!.. Йеня дя гожа тарихин цзяриндян гара бир хятт чякилди. Бах, ясл мязщякя дя бу заман баш верди, он илдян артыг давам едян бир мязщякя... |